Reizen in Joodse Sporen… Praag
Ik ontmoette Nicholas George Winton (1909-2015) voor het eerst in 2012 op perron 1 van het Praagse Centrale treinstation Praha Hlavní nádraži. Of beter gezegd, ik zag een man met een kind op de arm met naast hem een meisje en een koffer onder de vorm van een standbeeld.
De zon liet het brons oplichten. De beeldengroep, van beeldhouwer Flor Kent, is een eerbetoon aan de man die de Britse Schindler wordt genoemd en staat sinds 1 september 2009 op perron 1. Vanaf dit vroegere Frans Josef station, dat op het moment dat Winton in Praag was de naam Wilson Station droeg – genoemd naar de voormalige president van de Verenigde Staten – vertrokken in 1939 de Tsjecho–Slovaakse kindertransporten naar Groot-Brittannië. Winton kon acht treinen laten vertrekken naar Hoek van Holland vanwaar de kinderen vervolgens per boot naar Groot-Brittannië werden gebracht. Daardoor redde hij aldus op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog 669 kinderen van de Holocaust. De negende trein werd helaas gestopt, de oorlog was uitgebroken. Slechts twee kinderen in deze trein overleefden de Holocaust.
Ik ging tot bij de bronzen man en de twee kinderen en zag hoe het knaapje de armen rond zijn hals hield. Iets in mij wilde zelfs aanbieden om de koffer te dragen. Dat het meisje naast Wilson gemodelleerd is naar de kleindochter van een vrouw die in 1939 dankzij Winton veilig kon vertrekken, zou ik later ontdekken.
Van Joodse origine
Nicholas Wintons ouders heten aanvankelijk Wertheim, een Duits-Joodse naam. Ze verhuizen twee jaar voor zijn geboorte naar Londen en veranderen hun naam, zoals vele Joden deden wanneer ze zich in een ander land vestigden. Hoe minder opvallend, hoe veiliger is, een steeds onderliggende gedachte. Misschien bekeren ze zich daarom ook tot het christendom.
Als jongvolwassene werkt Nicholas bij banken in Duitsland en Frankrijk. Terug in Londen werkt hij als beurshandelaar. Kort voor Kerstmis 1938, vraagt zijn vriend Martin Blake hem om hun vakantie te laten vallen en hem liever in Praag te vervoegen. Nicolas kan echter niet langer dan drie weken vrij krijgen van zijn werk.
Opzetten van de reddingsoperatie
Blake werkt er voor het Britse Comité voor Vluchtelingen uit Tsjecho-Slowakije, waarvan humaniste Doreen Warriner aan het hoofd staat. Na het verdrag van München in 1938 lopen vooral volwassen mannen gevaar in het door nazi-Duitsland geannexeerde Duitstalige Sudetenland. Marie Schmolka, een Tsjecho-Slowaakse Joodse activiste en maatschappelijk werkster, had de gebieden waar vluchtelingen geconcentreerd waren, bezocht en bewijs verzameld om publieke steun te vergaren. Beide vrouwen blijven vaak onder de radar in dit reddingsverhaal. De Commissie is er niet om kinderen of om alleen maar kinderen te redden. Het is Nicholas’ inbreng om een subcommissie ‘afdeling kinderen’ min of meer officieel op poten te zetten met zichzelf in de functie van voorzitter en enige verantwoordelijke in Praag. Aanvankelijk zou de evacuatie gebeuren per vliegtuig. Winton vertoont weinig enthousiasme daarvoor omdat er per keer maar een dertigtal kunnen vertrekken. Zijn grotere vliegtuigen of meer vluchten een oplossing? ‘Treinen’, stelt hij voor, ‘treinen met enkel kinderen en de noodzakelijke begeleiders’. Nicolas en Trevor Chadwick, een Britse humanitaire hulpverlener, bekomen van de algemeen directeur van de spoorwegen twaalf treinen, met elk tweehonderdvijftig plaatsen, twee per week. Die sporen naar Nederland. Na de overtocht per boot vanuit Hoek van Holland komen de kinderen ten slotte aan in Londen Liverpool Street. Daar wachten de gastgezinnen hen op. Na de Kristallnacht van 9 op 10 november 1938, een door de nazi’s georganiseerde pogrom gericht tegen het Joodse deel van de Duitse bevolking, geeft het Britse Lagerhuis zijn fiat om vluchtelingen jonger dan zeventien jaar in Groot-Brittannië toe te laten. Uiteindelijk kunnen ze tussen maart en augustus 1939 acht transporten organiseren. Het negende transport, op 1 september 1939, zal nooit vertrekken terwijl de trein al klaarstond op het perron. De oorlog is uitgebroken, de grenzen worden gesloten. Vrijwel alle kinderen van het geannuleerde transport worden slachtoffer van de Holocaust.
Administratieve rompslomp
Dat vraagt wel enorm veel voorbereiding. Vooreerst moeten er lijsten worden gemaakt van vooral Joodse kinderen en andere. Ieder kind moet een visum hebben en een medisch attest. Er dienen zich gastgezinnen aan te melden. Elk kandidaatje dient gefotografeerd te worden. Dat is overtuigender dan enkel gezichtsloze naamlijsten om kandidaat gezinnen te vinden. Per kind hoort er 50 pond betaald te worden om terugkeer naar hun vaderland te verzekeren: dus ook op zoek naar sponsors om de nodige fondsen te verzamelen. Uiteraard moet ook het obstakel om toestemming te krijgen om door Nederland te reizen overwonnen worden. De tijd dringt, want de grenzen zullen gesloten worden. Eens terug in Londen kloppen Winton en zijn moeder op tafel bij de nodige instanties. Het moet ‘meer’ en ‘vlugger’.
Herinnering aan Winton in Praag
De eerste drie weken van januari 1939 werkt Nicholas voornamelijk vanuit HOTEL EVROPA aan het Wenceslausplein. Het droeg toen de naam Hotel Šroubek, naar de toenmalige eigenaar. Hij ontvangt er ouders en tracht alles te coördineren en administratief te fatsoeneren.
Ik ben in Praag en ga erheen. Het hotel zal weldra, na een verbouwing van jaren, weer geopend worden onder de naam W Prague-hotel. Ik klamp de dame aan die er binnengaat. Ze mag niemand binnenlaten maar beantwoordt vriendelijk mijn vragen. Het plakkaat ter herdenking van het verblijf van Nicholas Winton in het hotel mag voortaan niet meer op de historische gevel hangen, maar krijgt binnen een plaats aan de wand. Neen, zijn kamer aan het eind van een gang, naast een nooduitgang (zoals ik verneem tijdens het lezen van De Kindertrein uit Praag), is niet naar hem vernoemd. Ik bedenk dat ik bij mijn volgende bezoek aan Praag meteen naar die kamer op zoek ga.
Loslaten uit liefde
Het station is vlakbij, dus wend ik me daarheen. Ik passeer de prachtige gevel van de Jeruzalemsynagoge in de Jerusalemská straat. In de doorgang naar de perrons van het hoofdtreinstation is een kunstwerk uit 2017 als eerbetoon aan de ouders, die de moed hadden en het vertrouwen in Winton om hun kinderen naar Engeland te laten vertrekken. De handen op het glasraam van een bronzen treindeur symboliseren het afscheid. Reikende handen, smekende handen, maar vooral loslatende handen. Handen die loslaten uit liefde. De meeste ouders overleefden de Holocaust niet. Een Engelssprekend koppel legt de handen eerbiedig op het glas.
Neen, ze hebben geen familie die door Winton werd gered, maar ze zijn speciaal uit Birmingham gekomen om Sir Winton in Praag te eren. Ik ga met hen naar perron 1. Een jonge moeder met een kindje in de kinderwagen passeert het bronzen standbeeld van Winton en de twee kinderen. Ze beseft niet hoe gelukkig ze is.
Nicholas Wintonstraat
Sinds begin september 2024 is er een Nicholas Wintonstraat in Praag 7. De inhuldiging viel samen met de verjaardag van het vertrek van de laatste ‘Wintontrein’ in 1939. Vanaf het metrostation Vltavská, via de Bubenskástraat, is het ietwat zoeken naar de locatie. In zijn huidige vorm is het niet echt al een straat. Het lijkt eerder een bouwterrein met links heuvels zand en rechts een bouwvallig treinstationnetje, dat evenwel nog sporadisch wordt bediend. Het is het Bubny-treinstation in de wijk Holešovice, een historische plek van waaruit transporten van Joden en andere slachtoffers van de Holocaust tijdens de Tweede Wereldoorlog naar Lodz en naar Terezín (Theresienstadt), een doorgangskamp, vertrokken. Tussen een houten barak met een herinneringsplakkaat aan Winton en het station profileert zich het kunstwerk Poort zonder retour van de Tsjechische beeldhouwer Aleš Veselý.
Het lijkt een ladder naar de hemel. Wie goed kijkt, ziet dat het een spoorrail is. Opgericht in 2015, sterfjaar zowel van de kunstenaar als van Nicholas Winton. Er zijn plannen om het Praha-Bubnystation om te vormen tot een Memoriaal van de Stilte. Alleen de fondsen ontbreken nog. Tijdens de plechtigheid ter ere van de nieuwe benaming van de straat sprak Nicholas Winton Jr. volgende woorden:
“Ik denk, zoals ik op het podium al zei, dat de symboliek fantastisch is. Dit is een min of meer verlaten bouwterrein en om deze nieuwe opleving te zien in een gebied dat zo verlaten is, is fantastisch. Ook de symboliek van een nieuwe straat die het Westen en het Oosten met elkaar verbindt. Vooral in deze tijd van ‘problemen’, denk ik, geloofde mijn vader enorm in het concept van compromis. En hij zou graag een soort toenadering zien, tussen alle partijen die het oneens zijn, en het gevoel hebben dat we wat toleranter tegenover elkaar zouden kunnen zijn.”
(overgenomen uit het verslag van de opening door Jakub Ferencík en Alexis Rosenzweig)
Graffiti onder tunnel
De helgekleurde muurschilderingen in de kleine tunnel in het verlengde van de straat zijn verzorgd door Toy-Box. Een koppig kleutertje vertikt het om mama te volgen. Het meisje blijft minutenlang staan bij het hoofd van Winton. Haar jasje heeft de kleur van zijn huid. Zo’n toevalligheid is natuurlijk een geschenk voor de fotograaf. De symboliek van deze synchroniciteit druipt ervan af; uit mijn oog welt een traan.
Een steen op de Petřínheuvel
Hoe meer ik informeer naar de steen Nicolas Winton Spring, hoe meer diverse antwoorden ik bekom. En de Petřínheuvel is groot. Ik hecht het meeste geloof aan de raad van vriendin en ex-Belgische consul Nicole, die me in Praag steeds met raad en daad bijstaat. Voor een artikel ga ik echter liefst alleen op zoektocht. De indrukken opgedaan tijdens een solotoer zijn intenser. Aan het Strahovklooster op de top van de heuvel ga ik door een poort die naar de groene hellingen leidt. Schitterend panoramisch uitzicht op de stad, wijnranken alom, ik volg de weg tot aan een splitsing. Links daalt de weg enorm; het is oppassen geblazen om niet uit te schuiven. Recht stijgt ie lichtjes. Wat te kiezen? Vier Spanjaarden komen hijgend het linkse pad op. Ik spreek hen aan, vraag of zij soms de Winton steen hebben gezien en laat hen een foto zien. Wat blijkt? Ze zijn die daarnet beneden gepasseerd. Twee van hen dalen met mij het pad af en duiden me in het groen de steen aan. De lijnen van het toeval schijnen weer in mijn hart, ik ben ervoor dankbaar. De steen Nicolas Winton Spring kadert in het Children’s Rescue Park op Petřín aangelegd ter gelegenheid van de 100ste verjaardag van Nicolas Winton. De appelboomgaard herdenkt symbolisch de mensen die tijdens de Tweede Wereldoorlog hun leven riskeerden om Joodse kinderen te verbergen.
Een blinde vlek
Vooraf nam ik contact op met de Joodse gemeenschap in Praag met de vraag of ergens in één van de joodse musea of synagogen ook maar iets verwijst naar Nicholas Winton. Ik informeer blijkbaar best ter plaatse. Het vraagt heel wat overredingskracht om ter plekke met de juiste persoon in contact te komen. Uiteindelijk lukt het me. Ik word verwezen naar de Spaanse synagoge, maar daar is niets te vinden. De geschiedenis van bekende personen is niet zo actueel. Ze verwijzen me naar de Pinkas synagoge die aansluit bij de oude joodse begraafplaats. Ook daar niets. In het koosjer restaurant Salomon vertelt de patron me dat er sinds een week een nieuwe verantwoordelijke is voor een update van de joodse geschiedenis in Praag en dat daar Winton wellicht zijn verdiende plaats zal krijgen. Voor de ingang van het restaurant liggen Stolpersteine.
Vlakbij in boekhandel Kafka koop ik het kinderboek Nicky &Vera, A quiet hero of the Holocaust and the children he rescued van Petr Sís en heb meteen een passend geschenk voor de kinderen van een Praagse vriend.
Winton boom
Het is een zonnige, warme herfstdag. Ideaal om in de Botanische Tuin van Troja op zoek te gaan naar de Morus nigra (zwarte moerbeiboom), de geliefde boom van zijderupsen. Maar dit exemplaar is de Wintonboom. In 2014 ontving Sir Winton de hoogste staatsonderscheiding van Tsjechië nl. de Orde van de Witte Leeuw. Tijdens een bezoek dat jaar aan Praag schonk hij de botanische tuin een moerbeiboom. Drie moerbeibomen werden gekweekt uit enten van een 200 jaar oude boom in zijn tuin in het Verenigd Koninkrijk. Twee jonge bomen staan in Slowakije en één hier in Troja. Ze werden geplant in de meimaand van 2016 door kinderen van de Sir Nicholas Winton Primary School van Kunžak. De weldoener overleed in 2015 op 106-jarige leeftijd.
Ik heb het geluk met open armen ontvangen te worden voor Michaela en Thomash van de plantentuin want het is onbegonnen werk om dat boompje zelf te vinden. Ik mag enkele hartvormige blaadjes plukken. ‘Ze zullen weldra toch afvallen,’ zegt mijn begeleidster. Bij het afscheid belooft ze me een foto te sturen van de oude weldoener bij de overdracht van de drie enten van zijn moerbeiboom.
One Life
Ineens bedenk ik waarom men Schindler niet de Sudeten-Duitse Winton noemt in plaats van altijd andere dappere levensreddende mensen omgekeerd aan te duiden. Dit komt uiteraard door de beroemde film Schindler’s List van Steven Spielberg. Wintons nagedachtenis krijgt in 2023 een boost wanneer de geniale Anthony Hopkins in zijn huid kruipt voor de film One Life in de regie van James Hawes. Hopkins lijkt blijkbaar sprekend op de oudere Winton. Johnny Flynn speelt Nicholas op 29-jarige leeftijd. Nicholas’ vrouw overleed in september 2022, terwijl One Life werd gedraaid. Er was al All My Loved Ones een Tsjechische film uit 1999, geregisseerd door Matej Mináč nadat ie Winton persoonlijk ontmoette. De film was gebaseerd op het boek Pearls of Childhood van Vera Gissing waarin ze vertelt hoe ze in juni 1939, kort voor haar elfde verjaardag, ontsnapte uit het bezette Tsjecho-Slowakije. Daarbij liet ze haar ouders, familie en vrienden achter en zou zes jaar in Groot-Brittannië doorbrengen. Mináč regisseerde ook The Power of Humanity – Nicholas Winton, een Tsjechisch-Slowaakse documentairefilm uit 2002. Voormalig president Václav Havel vond het de beste documentaire die hij ooit zag. De film kreeg de Internationale Emmy Award (2002).
Bescheiden ondanks onderscheidingen
Grete, de vrouw van Winton, ontdekte op zolder een koffer met documenten. Daarin een boek met naamlijsten van kinderen alsook namen en adressen van de gezinnen die hen hadden opgenomen. Pas in 1988 bracht ze het verhaal naar buiten. Zodoende konden zo’n tachtig ‘Wintonkinderen’ in Groot-Brittanië worden getraceerd. Tijdens een BBC-televisieprogramma in 1988 waren meer dan twee dozijn mensen aanwezig die hun leven aan hem hadden te danken. Winton werd onderscheiden met de Orde van het Britse Rijk. In 2003 werd hij geridderd voor zijn diensten aan de mensheid. Sir Nicholas Winton hunkerde niet naar erkenning en roem voor zijn heldhaftige daden, aldus zijn zoon: “hij zei dat als hij een prijs kreeg, hij die een nacht op zijn pyjama speldde, hem dan in een la legde en er niet meer aan dacht”.
Het eerbetoon gaat verder
In oktober 2022 werden honderd verschillende loofbomen geplant in Račiněves, een dorp zo’n 40 km ten noordoosten van Praag, ter nagedachtenis van Sir Nicholas Winton en de 669 geredde Joodse kinderen. Dit dankzij de Praagse Rotaryclub en de organisatie ter natuurbescherming Nadace Partnerství. Ze staan langs een 550 meter lang wandelpad met zicht op de Říp-heuvel, een van de belangrijkste nationale monumenten van Tsjechië.
‘Save one life, save the world’ stond gegraveerd in een gouden ring die hij kreeg van enkele kinderen die hij redde. Hij droeg de ring de rest van zijn leven.
‘Iemand die één leven redt, redt de hele wereld’ is een citaat uit de Talmoed, traktaat (boek) Sanhedrin 4,5.
De kindertuin uit Praag
Deze roman (2024) is gebaseerd op de ware feiten van het redden van 669 Joodse en andere kinderen uit Tsjecho-Slowakije op de vooravond van de Tweede Wereldoorlog. Daarbij wordt de inbreng van Nicholas Winton, een Brit van Joodse afkomst, en anderen belicht om dit kindertransport te laten lukken. Het verhaal wordt verteld vanuit het standpunt van een vrouw wiens leven is verwoest door de oorlog. De stad Praag zelf krijgt een eminente rol toegedeeld. Een beklijvend boek. Een aanrader!
Auteur: Fabiano Massimi • Uitgeverij Mozaïek
ISBN 9789023962168 9789023962175 • Prijs: €21,99
