Een lange traditie

Reuzen zijn geen uniek Vlaams folkloristisch verschijnsel: de Europese geschiedenis is doorspekt met grote figuren die opduiken in volksverhalen en sprookjes. Dat de reus aan een echte comeback bezig is, mag blijken uit tal van reuzen optochten en stoeten in heel Vlaanderen en de intocht in Antwerpen van twee reuzen honden Xolo en Bull Machin op 25, 26 en 27 augustus dit jaar.

Symbool van?

Vanwaar die drijfveer naar het bouwen of laten paraderen van reuzen door Vlaamse straten? In veel volkse verhalen staan reuzen symbool voor de strijd tussen goed en kwaad maar vaak zijn ze ook de belichaming van universeel menselijke thema’s zoals angst of macht. En soms worden reuzen gebouwd naar het evenbeeld van een volkse figuur waarbij zijn of haar kleine of excentrieke kantjes extra in de verf worden gezet, of een patroonheilige. Of ze vertellen het verhaal van de typische eigenheid van een vereniging, beroep of (dorps)gemeenschap mét spotnaam natuurlijk. Reuzen kunnen trouwens allerlei vormen aannemen: man, vrouw, kind of dier.

Volksvermaak

Al sinds de Middeleeuwen worden grote poppen meegedragen in religieuze processies, bij jubilea, carnavals, stoeten, jaarmarkten, tijdens kermissen of andere feesten. Na de Franse Revolutie werden een groot aantal reuzen vernietigd waardoor de traditie in veel landen doodgebloed is. Alleen in België, Noord-Frankrijk en Spanje houdt de traditie stand en is vandaag zelfs aan een opleving toe. Na lange jaren een stadsverschijnsel te zijn geweest, verhuisden de reuzen de laatste eeuw onder druk van het verstedelijkte verkeer naar het platteland. Ons land telt momenteel nog zo’n 1500 reuzen die door de hernieuwde belangstelling nu vaak worden gerestaureerd of nieuwe kleding krijgen. Zo organiseerde de gemeente Puurs verleden jaar ter gelegenheid van haar 730-jarig bestaan een feestelijke parade die afgesloten werd met een reuzenstoet waarin maar liefst 60 reuzen mee stapten uit heel België én het buitenland. De grootste reus was Jan Turpijn, een gevaarte van 10,4 meter hoog en 750 kilo zwaar, die gedragen wordt door 24 man!

Antwerpen reuzenstad

Sinds 1993 organiseert het Franse straattheatergezelschap Royal de Luxe uit Nantes jaarlijks een spectaculaire optocht van mechanische reuzen door het centrum van Antwerpen die duizenden bezoekers trekt. In1998 komt voor het eerst de Reus naar Antwerpen. Hij neemt deel aan een grote Afrikaanse karavaan die door heel Antwerpen trekt. 2006 betekent het absolute hoogtepunt van Royal de Luxe met de olifant: de sultan der Indiën himself verschijnt op zijn olifant die door de tijd kan reizen, een verhaal dat 800.000 toeschouwers lokt. In datzelfde jaar treedt ook de kleine reuzin op, die ook in andere edities van de partij zal zijn. En in 2008 pakt organisator Jean-Luc Courcoult uit met de opstand van de paspoppen: de paspoppen in etalages op de Meir komen tot leven en breken uit hun uitstalramen. Elke nacht worden hun houdingen aangepast, zodat er dag na dag een vervolgverhaal verteld wordt. Dit jaar is het de beurt aan twee reuzen honden: Xolo en buldog Bull Machin. Bull Machin ontwaakt aan het Koningin Astridplein en Xolo heeft de nacht doorgebracht aan het Sint-Jansplein. Het parcours bleef lang een goed bewaard geheim maar tot groot ongenoegen van enkele horecazaken aan de Vlaamse en Waalse kaai moesten toch enkele recent gebouwd terrassen plaats ruimen voor de doortocht van de buldog van 4,40 meter hoog en 880 kilo zwaar. En de 200 begeleidende vrijwilligers die alles in goede banen leiden;…

Het verhaal van de zwarte naakthond Xolo begint in het KMSKA waar de prachtige jachthond uit het schilderij “Keizer Karel als kind” van Lierenaar Jan Van Beers is verdwenen;… en is veranderd in zwarte Xolo, het maatje van Bull Machin;… Ondanks de kritiek (want de komst van deze viervoeters kost 1 miljoen euro dat van het budget van de zomer van Antwerpen af gaat;…) en ondanks de regen trokken de reuze honden 760.000 kijkers, een belangrijke toeristische trekpleister voor de koekenstad.

Dansen of stappen?

De mechanische reuzen van Royal de Luxe kunnen allerlei bewegingen maken: kwispelen, draaien, stappen en buldog Bull Machin kan zelfs stevig kwijlen. Maar traditioneel stappen reuzen niet zomaar mee in een stoet, maar bewegen ze dansend op een ritme en tempo dat door trommels of een fanfare wordt aangegeven. Bewegingen die voor de mensen die onder het geraamte zitten en de reus dragen, een stevige belasting zijn. En soms kiezen reuzen voor nog ingewikkelder bewegingen: zo dansen de dwergreuzen van Borgerhout bijvoorbeeld een menuet, een 17de-eeuwse Franse dans. Gelukkig komt de techniek vandaag de reuzen te hulp en worden ze steeds minder vaak gedragen maar op wieltjes voortgerold. Toch blijven de reuzen door hun lengte en gewicht van de begeleiders de nodige ervaring en behendigheid vragen.

Een technisch huzarenstukje

Reuzen bestaan in alle maten en gewichten. Niet alle reuzen zijn zo groot als Jan Terpijn, er zijn bijvoorbeeld ook heel wat reuzen die kinderen voorstellen en een stuk kleiner zijn. In Borgerhout leeft sinds 1712 een dwergreuzenfamilie: de “Reuskens” met bolle wangen en een dik lichaam. Zij kregen recent een eervolle vermelding in de Canon van Vlaanderen;… En tijdens de 84^ste jaarmarktfeesten ter gelegenheid van 850 jaar Edegem doen de reuzen Manke Lies en De Kleine Man mee als hoogtepunt van de festiviteiten. Zij worden ook ingeschreven in het geboorteregister van de gemeente;… En op 2 september ging in Deurne de Reuzenommegang door.

Een reus bouwen is geen kleine klus. Meestal maakt een lokale kunstenaar of creatieveling het hoofd van de reus. Samen met de armen en de handen van de reus werd het hoofd tot voor enkele decennia van papier-maché gemaakt of uit hout gesculpteerd. Tegenwoordig wordt daarvoor vaak polyester gebruikt wat lichter en duurzamer is. Een van de bekendere reuzenbouwers is Kevin Leybaert. Het lichaam van de reus bestaat meestal uit rotan, dat door mandenmakers gevlochten wordt omdat het een stevig maar toch licht materiaal is. De Keerbergse mandenvlechtster Lieve Liekens heeft ruime ervaring met het bouwen van de basisstructuur voor reuzen. En onlangs heeft ze de eerste reuzin in wilgenhout gevlochten die het pronkstuk is op de grootste internationale mandenmakers markt in het Duitse Lichtenfels, een creatie van 4 meter hoog en 50 kilogram zwaar.  

De kleren maken de reus

De kledij van een reus moet op maat gemaakt worden. Die taak wordt vaak toebedeeld aan (vrouwelijke) leden van een gilde of vereniging. En natuurlijk worden de kleren van de reus aangepast aan zijn of haar identiteit. Zo kunnen de kleuren die gebruikt worden bijvoorbeeld overeenkomen met die van het wapenschild van de stad of van de vereniging die de reus vertegenwoordigt. Omdat de kleding van de reus tijdens stoeten aan de elementen onderhevig is, wordt die ook regelmatig vervangen. Iemand die ervaring heeft met het maken van kleding voor reuzen is Marny Van Damme uit Lippelo. Nadat ze eerder al de outfit voor reus Remi, Staf Vinck enz. had gemaakt, heeft ze nu ook de kleding van de opperdeken van Gent, reus Eli De Rijcke gemaakt;…

Reuzengilden

Oorspronkelijk waren reuzen eigendom van de stedelijke overheid. Een groot aantal van de oudste reuzen was daardoor gebonden aan een specifieke regelgeving, die in een aantal steden tot op de dag van vandaag in stand wordt gehouden. Zo mogen stadsreuzen traditioneel de eigen gemeente niet verlaten. Dat is bijvoorbeeld het geval met de stadsreuzen van Ath, Geraardsbergen, Sint-Niklaas, Mechelen en het Ros Beiaard van Dendermonde die nog nooit een stap buiten de eigen gemeente hebben gezet. Verschillende steden kennen echte reuzengilden, verenigingen waarbinnen reuzen dragers oftewel “pijnders” voor de reuzen zorgen en verantwoordelijk zijn voor de deelname aan allerlei evenementen.

Op 10 juli 2015 werd de Vlaamse reuzencultuur door Vlaams Minister van Cultuur Sven Gatz op de Inventaris van Immaterieel Cultureel Erfgoed Vlaanderen geplaatst. Met deze beslissing bevestigde de minister de reuzencultuur als één van de meest gedragen en oudste tradities in Vlaanderen. Hierdoor kregen de vele honderden reuzengilden die Vlaanderen rijk is, officiële erkenning voor hun dagelijkse inzet voor het levend houden van deze unieke traditie.

Meer weten over de reuzen in Vlaanderen?
De vzw Reuzen in Vlaanderen is te bereiken via: secretariaat@reuzeninvlaanderen.be