Wat is er speciaal aan vuur?!

Misschien dacht u – net als ik – waarom zou een filosoof een boek wijden aan zo’n alledaags verschijnsel als vuur?! Al lezend overtuigde Devisch mij van een samenhang die ik zonder hem nooit zou gezien hebben. De beheersing van het vuur is de grondslag van onze vrijheid? Zonder vuur is er geen cultuur? De mens is een kokende aap? Niet “money”, maar vuur “makes the world go around” (p.27)?!

Maar inderdaad, zo legt hij uit in het eerste hoofdstuk (het mythologisch narratief), al van oudsher was de mens gefascineerd door vuur. Het leek zó vreemd en machtig dat het goddelijk moest zijn. Prometheus gaf het geheim stiekem aan de mensen. Voor Gilgamesj is het een destructieve kracht. In de Edda ontstaat het leven door het samengaan van vuur en ijs. In het zoroastrisme is vuur het symbool voor waarheid, kennis en zuivering.

Overal ter wereld waren/zijn er mythen en rituelen die samenhangen met vuur, zoals in Indië waar er elk jaar met brandende takken gesmeten wordt ter ere van Agni Keli.

Vuur boezemt angst in en wordt bovendien gebruikt om angst aan te jagen. Zo zitten we snel bij de monotheïstische godsdiensten: het vuur is niet meer van alle goden, het is van dé God en wie dat niet erkent “kan rekenen op verbranding in een allesverzengend vuur” (p.38). God verschijnt in het O.T. regelmatig als vuur, Hij houdt ervan te Zijner ere iets levends te zien verbranden op offertafels en gebiedt Abraham zelfs zijn zoon Isaak als brandoffer te gebruiken. 

In het christendom en in de islam wint de doctrine van de duivel en een helse vuurzee steeds meer macht. Bosch beeldde dat eeuwige verbrand worden angstaanjagend uit op het rechter paneel van “De Tuin der Lusten”. (zie deze en een paar andere afbeeldingen in het midden van het boek)

De mens temt het vuur

Oude filosofen dachten na over het vuur, want het is tenslotte één van de vier natuurelementen. Herakleitos brak er het hoofd over, Aristoteles ook en natuurlijk Plato met zijn beroemde Allegorie van de Grot.

“Vuur is in de moderne samenleving een technische kwestie geworden en niet langer een object van beschouwing” (p.70) Het heeft “te maken met de verdwijning van God als centraal referentiepunt” (p.72). Devisch spreekt meermaals over het verband tussen de beheersing van het vuur en vrijheid. Da Vinci ziet een verband tussen vuur, zon en de waarheid.

Sinds de uitvinding van het buskruit, het gebruik van dynamiet, de exploitatie van olie, kolen en hout gaat het via verlossing naar verlichting en dan in snelle lijn naar verspilling, global warming, luchtvervuiling, vernietiging van de natuur rond ons en uiteindelijk van onszelf.

Sinds de jaren 70 is duidelijk dat de “braspartij” niet kan blijven duren.

De keerzijde van de vooruitgang

Deel III is gewijd aan de desastreuze gevolgen van de verspilling. “Mijn auto mijn vrijheid” is voor iemand die dagelijks in de file staat, een holle leuze geworden. We hebben God uit ons leven gebannen, de poort opengezet naar de vrijheid, maar ook een zware verantwoordelijkheid op de eigen schouders geladen. De verbrandingsmotor gaf ons een nooit gekend comfort, maar de grondstoffen zijn eindig gebleken. Terwijl we de aarde aanpassen aan ons comfort, putten we ze uit en “daar waar geld en macht worden verdeeld” lijkt het nog niet doorgedrongen dat we “de wereld naar de knoppen helpen”.

Het helioceen

Devisch stelt een oplossing voor: in plaats van fossiele grondstoffen te verbranden of oplossingen te zoeken voor het afval van kernenergie, kijken we beter omhoog: daar schijnt de zon! De zon is de oorsprong en de bron van alle leven en biedt ons een schier eindeloze energievoorraad. De technici moeten praten met filosofen, met beleidsmakers, met economen en ecologen en met iedereen die zoekt naar de beheersing van het vuur in ons voordeel, maar met grote aandacht voor de mogelijke nadelen. Laat ons na het “antropoceen”, toetreden tot het helioceen!

Besluit

De auteur zei in een interview met radio1 dat hij het boek schreef om de scheppende en de vernietigende kracht van het vuur en zijn plaats in de geschiedenis te schetsen. Het is tegelijk een uitnodiging om na te denken over het vuur en bij uitbreiding van de energie in de wereld.

Hij verwijst regelmatig naar wetenschappers, maar vooral naar filosofen. Maarten Boudry wordt een paar keer geciteerd, al gaat Devisch niet met alles uit het boek “Waarom de wereld niet naar de knoppen gaat” akkoord. Zo bijvoorbeeld vinden we in de (uitgebreide) Noten op p.248 waarom hij het niet eens is met een bepaald idee.

Een lange Bronnenlijst laat zien dat hij de raad van Theo de Wit niet in de wind sloeg: “ … dat filosofie begint met de nauwgezette lectuur van wat anderen hebben overdacht…”

Dit zou best een profetisch boek kunnen zijn. Ik raad de lectuur ten zeerste aan. Wees gerust: Ignaas Devisch legt het véél beter uit dan ik! Zijn onderwerp is gewichtig, maar de stijl niet. Hij hanteert humor, last af en toe een anekdote in, is actueel (ja, ook covid-19 komt op de proppen), geeft regelmatig de kerkelijke leer een veeg uit de pan en vooral: hij doet ons nadenken.  Soberder leven zal niet genoeg zijn. We hebben een ommekeer nodig!

Biografie (bron: Wikipedia)

Ignaas Devisch (Brugge,15 augustus 1970) is een Belgisch professor in de filosofie, medische filosofie en ethiek. Hij werkt als filosoof aan de Universiteit Gent en de Gentse Arteveldehogeschool. Hij was 5 jaar gastonderzoeker aan de Radboud Universiteit van Nijmegen. Zijn onderzoek gaat vooral uit naar vraagstukken over autonomie en verantwoordelijkheid in de gezondheidszorg.

Devisch is ondervoorzitter van De Maakbare Mens, een Belgische vrijzinnige non-profitorganisatie die werkt rond bio-ethiek.

Hij publiceert zowel voor een gespecialiseerd als een breed publiek. Eind 2013 verscheen: Ziek van gezondheid.  In maart 2016 verscheen: Rusteloosheid. In oktober 2017 verscheen: Het empathisch teveel.

VUUR – Een vergeten vraagstuk

Een boek van Ignaas Devisch

Trefwoorden: filosofie, global warming, heliocentrisme, samenleving

Uitgeverij: De Bezige Bij

ISBN: 9789403114514