Er zijn kunstenaars die niet in een hokje onder te brengen zijn. Die een carrière lang hun eigen pad uitstippelen en stug maar bewust hun eigen ding blijven doen, die eindeloos flirten met de grenzen van fantasie en werkelijkheid. Zo iemand was Panamarenko, de Belgische kunstenaar die overleed in 2019 en aan wie momenteel een druk bezochte tentoonstelling in het MuHka gewijd is:  Reis naar de sterren.

Aan het nippertje ontsnapt

Henri Van Herwegen – de echte naam van Panamarenko – wordt in het eerste oorlogsjaar geboren in het Antwerpse Wilrijk. In 1944 ontsnappen zijn moeder en hij op het nippertje aan de dood tijdens een bombardement met V-bommen op Antwerpen. Zijn vader is elektro-ingenieur en lid van een communistisch gezinde familie, zijn grootvader was architect. Zo raakt hij van jongs af aan vertrouwd met techniek en ruimtelijke constructies. Maar de jonge Henri is ook heel vaak te vinden in de wetenschappelijke bibliotheek van de Scheldestad, waar hij zich op eigen houtje verdiept in de natuurwetenschappen.

Van 1955 tot 1960 gaat hij studeren aan de Antwerpse Academie waar hij drie jaar later ook zijn eerste solotentoonstelling geeft. Vanaf 1965 begint hij, samen met Yoshio Nakajima, Hugo Heyrman, Wout Vercammen en Bernd Lohaus met het organiseren van happenings in publieke ruimtes. Hij is de gangmaker van allerlei ludieke straatoptredens in het centrum van Antwerpen en zijn allereerste collage draagt het opschrift: “Sculptors and scholars, who knows anything about the starts? Wo can commune with the universe?”. Dit adagio zal de kunstenaar-beeldhouwer-ingenieur-fysicus-uitvinder en visionair 40 jaar lang blijven achtervolgen in zijn onderzoek naar begrippen als ruimte, beweging, vlucht, energie en gravitatie.

Tot 1968 flirt hij even met popart,  maar al snel neemt zijn fascinatie voor vliegmachines en vliegen op eigen kracht het over. Vanaf 1970 heeft de kosmos hem nog meer in de ban en ontwerpt hij schaalmodellen van allerlei imaginaire voertuigen die een versmelting zijn van artistieke inspiratie en technologische experimenten. Vliegtuigen, ballonnen, luchtschepen, helikopters, vlieg- en duikboten, vliegende schotels en zeppelins in de meest vreemde vormen, materialen en constellaties beginnen zijn werk te domineren. Vaak vragen toeschouwers zich af of deze tuigen echt kunnen vliegen, varen of drijven maar dat is voor Panamarenko niet de essentie. De zoektocht naar interplanetaire krachten in het universum en hoe die te gebruiken, is wat hem drijft.

Herwegen wordt Panamarenko

In zijn popart periode verandert hij zijn naam: zijn artiestennaam Panamarenko is een samentrekking van drie dingen: ten eerste de luchtvaartmaatschappij PanAm, ten tweede het land Panama en ten derde Panteleimon Ponomarenko, een politicus uit de voormalige Sovjet-Unie, een naam die Van Herwegen hoorde op de radio.

Hij organiseert tentoonstelling na tentoonstelling en wordt ook in het buitenland bekend met exposities in Londen, New York en Bazel. In 2005 opent op 29 september in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Brussel de grote Panamarenko retrospectieve, bedacht met de titel “Flying Saucers & Devil Rowlers Motorcycle Club”. Op de dag van de opening kondigt Panamarenko het einde van zijn artistieke loopbaan aan. Verschillende kunstwerken vinden hun weg naar het openbaar domein, zoals Batopillo in Hasselt en Pepto Bismo in de Antwerpse Seefhoek. De Vlaamse overheid kocht ook verschillende werken aan, die permanent tentoongesteld worden. Zo is het “Vliegend Eiland” te zien in het Vlaams parlement.

De vzw “Panamarenko Collectief” ziet begin maart 2006 het levenslicht. Het collectief wil het oeuvre van de kunstenaar promoten, toegankelijk maken, bestuderen, archiveren en verspreiden.

In 2007 schenkt Panamarenko zijn ouderlijke woonst in de Antwerpse Seefhoek, Biekorfstraat 2 aan het MuHKA. Het is het pand in de Antwerpse Seefhoek waar hij het grootste deel van zijn leven heeft gewoond en gewerkt. Sinds de dood van zijn moeder was het onderkomen geraakt, onder meer omdat de kunstenaar zijn papegaaien er alle vrijheid gaf. Het wordt opgeknapt en het volledig gerenoveerde Panamarenko huis wordt opengesteld voor het publiek in 2013. Het kan bezocht worden in rondleidingen voor kleine groepjes. In 2015 volgt er nog een tweede overzichtsexpo in het M HKA.

Een trouwstunt?

Panamarenko slaat iedereen met verbazing als hij in 2003 in het huwelijk treedt met de 34 jaar jongere Eveline Hoorens, die met haar familie de ambachtelijke koffiebranderij Hoorens in het Oost-Vlaamse Michelbeke runt. Hun gezamenlijke liefde voor kunst verbindt: zo ontwerpt Panamarenko koffiesetjes voor echtgenote Hoorens’ koffie – met kopjes, schotels en zelfs een koekjesdoos – en hij maakt ook verschillende tekeningen die de verpakking van Hoorens koffie sieren… De koffiebranderij bracht ook een Panamarenko-koffiemélange, de Panamajumbo op de markt. De kunstenaar wordt in 1994 ook vereeuwigd in een nummer van de Limburgse rockgroep Noordkaap: “Panamarenko”. In 2019 overlijdt Panamarenko onverwacht, op enkele maanden voor zijn 80^e verjaardag…

In het M HKA slapen onder Panamarenko

Met een kunstwerk van Panamarenko in het M HKA trapte de VRT begin dit jaar zijn nieuwe reeks ‘Een nacht in het museum’ af: Thomas Vanderveken kreeg Wim Opbrouck te gast die een nachtje onder de Bing of the ferro lusto mocht slapen, een imposante zeven meter brede vliegende schotel die de in 2019 overleden kunstenaar in 1997 ontwierp. Het werk is het hoogtepunt van zijn levensproject “Viaggio alle stelle,” oftewel Reis naar de sterren. Dat is meteen ook de titel van de tentoonstelling in het M HKA geworden.

“Reis naar de sterren”,  de Panamarenko-tentoonstelling in het M HKA, nog tot 7/09/2025.