Van 6 mei tot 9 juli 2023 exposeert de Keizerskapel in Antwerpen een modello van P.P. Rubens, voorstellend de Hemelvaart van Maria. VJV-lid Jean-Pierre De Bruyn, beheerder/eigenaar van de Keizerskapel, vertelt in dit artikel meer over deze modello uit 1611 voor het hoofdaltaar van de Antwerpse kathedraal.

Anno 1611 wordt opdracht gegeven voor een altaarstuk dat het hoofdaltaar van de kathedraal moet versieren. Op 24 maart van dat jaar legt Otto Venius (1556-1629) aan het kapittel een ‘modello’ voor dat intussen verloren ging.

Minder dan een maand later, op 22 april 1611, biedt Rubens twee modelli aan. Drie schetsen komen in aanmerking voor identificatie met deze twee modelli.

Ten eerste een paneel (overgebracht op doek, 106 x 78 cm) in de Hermitage in Sint-Petersburg dat met grote graad van zekerheid mag beschouwd worden als een van beide. Het combineert een Hemelvaart met een Kroning van Maria.

M.b.t. het tweede modello liggen de zaken ingewikkelder.
Er werd geopteerd voor een Hemelvaart van Maria (paneel, 102, 1 x 66,3 cm) in de Koninklijke verzameling in Londen. Maar daar is allesbehalve eensgezindheid over.

Geen van de twee voornoemde modelli levert het uitzicht van het grote paneel dat finaal wordt gerealiseerd en dat zich thans bevindt in het Kunsthistorisches Museum in Wenen.

Nu is er dus het derde paneel dat zich aandient en dat in de context van deze problematiek relevant is, met name een Hemelvaart van Maria (paneel, 105 x 66 cm) dat tijdelijk wordt tentoongesteld in de Keizerskapel in Antwerpen. De overeenkomsten met het schilderij in Buckingham Palace zijn opvallend. Maar er zijn verschillen en dat is interessant in deze discussie.

Dendrochronologisch onderzoek wees uit dat de drie eiken planken waaruit het paneel in de Keizerskapel is samengesteld afkomstig zijn van een boom die ca. 1590 werd gekapt. Bijgevolg bevonden deze zich anno 1611 in optimale conditie om te worden beschilderd. Dat is de periode waarin Rubens de opdracht kreeg. Het hier tentoongestelde paneel verschilt zoals gezegd, zij het dan in details, van de versie in Buckingham Palace maar staat wel dichter bij het Weense altaar. De benedenpartij ervan met de linkerhand van Petrus als centrum alsook de apostelen die de deksteen van de sarcofaag omhoog duwen vertonen slijtage en retouche. Enkele wolkenpartijen werden later ‘bijgewerkt’ (cf. KIKIRPA, FLUO en IR-opnamen).

Onderzoekers en ikzelf gaan ervan uit dat het modello in de Hermitage één van de twee ontwerpen was die anno 1611 door Rubens werden voorgelegd aan het kapittel en dat het andere modello verloren ging. En veel wijst er op dat het modello getoond in de Keizerskapel met dat verloren paneel kan geïdentificeerd worden. De kwaliteit van de partijen die de tijd ongeschonden doorstonden moet in geen geval onderdoen voor Rubens himself. En dat ontging in geen geval onderzoekers uit de Hermitage in Sint-Petersburg die zoals gemeld de pendant bezitten en die we daaromtrent contacteerden.

We mogen veronderstellen dat voor de realisatie van het hoofdaltaar een combinatie werd gemaakt (op advies van de kanunniken ?) tussen de benedenpartij van de Hermitage-schets (het eerste modello) en de bovenpartij van het hier bestudeerde werk (het tweede modello). Finaal zijn ook daar de nodige aanpassingen gebeurd. Er werd voortdurend gesleuteld aan het concept, zoveel is duidelijk. Het geëxposeerde schilderij dateert sowieso uit de periode waarin Rubens de twee modelli aanbood aan het kapittel van de kathedraal (1611). De H. Maagd Maria, putti, gewaden, … halen het niveau van wat algemeen wordt geaccepteerd als eigenhandig van Rubens. Het middengedeelte van de benedenpartij is voldoende bewaard om een idee te geven van het oorspronkelijk uitzicht ondanks enkele retouches. Maria’s rechterhand (dus links op het schilderij) werd herwerkt. Houdt dit verband met wijzigingen die werden doorgevoerd nadat het ontwerp een eerste maal werd geëvalueerd? Ze kreeg er sowieso een “emancipatorisch- contrareformatorisch” uitzicht door: niet ‘ontvangend’ maar ‘dwingend’! En dat is nieuw!

Het schilderij in Buckingham Palace, zoals overigens gesuggereerd in de bestaande literatuur, moet gezien worden als een later uitgevoerde versie. Het komt wel meer voor dat Rubens meerdere exemplaren maakte van een modello.

Het paneel in de Keizerskapel identificeren met het tweede modello dat door Rubens werd voorgelegd aan het kapittel van de Onze-Lieve-Vrouwekerk ligt dan ook voor de hand.

Practische info:
De modello wordt tentoongesteld in de Keizerskapel te Antwerpen, Keizerstraat, 21-23 2000 Antwerpen info@keizerskapel.com

Elk weekend te bezoeken van 13:00 tot 17:00u.
Periode: 6 mei tot 9 juli 2023

Organisatie VZW Keizerskapel
Dr. Jean-Pierre De Bruyn

Een aantal gravures van Rubensleerling Erasmus II Quellin (1607-1678) worden parallel tentoongesteld.