VJV-lid Jan Dockx is, naast huisarts en journalist verbonden aan het Tijdschrift van het Vlaams Artsenverbond, ook lid van de Commissie van Toezicht. Die commissie trekt aan de alarmbel.

In de Antwerpse Begijnenstraat 42 wordt de situatie stilaan onleefbaar

Als Commissie van Toezicht hebben we de opdracht de gevangenis wekelijks te bezoeken. Op 31 oktober hadden twee van onze leden een gesprek met een gedetineerde. Hij is sinds april 2020 in de Begijnenstraat opgesloten. Zijn vonnis dateert van augustus 2021 en hij heeft 8 jaar gekregen. Hij wil naar een andere gevangenis en staat op de transferlijst naar Leuven-Centraal. De directie van de Begijnenstraat kan de transfer niet autonoom beslissen. De man zit ondertussen met vier mensen in een veel te kleine cel. Hij ziet de muizen over de muren lopen. Als de cipiers dan nog eens in staking gaan, betekent dit geen wandeling en geen douche. Hij geloofde niet in de hel, maar beseft nu dat die toch bestaat!

Drie maanden geleden hebben we als Commissie van Toezicht de dramatische situatie in de Antwerpse gevangenis als eens aangekaart bij de bevoegde minister. We kregen een eerder formeel antwoord met een opsomming van maatregelen, maar die hebben geen onmiddellijk gevolg voor de Begijnenstraat. De minister heeft ondertussen gelukkig wel de uitvoering van de korte gevangenisstraffen, wat in de Begijnenstraat tot explosieve toestanden kon leiden, uitgesteld naar 1 juni 2022. Maar ook dat is geen oplossing voor de huidige problemen.

Daarom dat we ons nu richten tot de lokale instanties met de dringende vraag onmiddellijk in te grijpen.

Nogmaals, de situatie in de Begijnenstraat is dramatisch, zeker nu de overbevolking weer hoge toppen scheert. De gevangenis biedt plaats aan 439 gedetineerden. Midden november waren er 769 mensen opgesloten. Dat is een bezettingsgraad van 175%.

De Antwerpse gevangenis is al problematisch bij een normale bezetting. Het is een stokoud gebouw (1885). De infrastructuur is niet meer aangepast aan de hedendaagse visie op het gevangeniswezen. Directie en personeel doen hun best om het leefbaar te houden maar sommige zaken vallen gewoon niet meer op te lossen. Zo is er een groot vochtprobleem met schimmelvlekken op verschillende locaties. Schimmel kan in hoge concentratie gezondheidsproblemen veroorzaken. Er hangt een ‘puttekesgeur’. In nieuwe gevangenissen hebben gedetineerden een douche op cel, maar in Antwerpen is dat niet het geval. Gedetineerden kunnen bepaalde dagen – als er voldoende waterdruk is – douchen. Andere dagen mogen ze warm water vragen om zich aan hun lavabo te wassen. Sommige gedetineerden klagen over insectenbeten.

De toestand van verschillende cellen is problematisch. Er zijn leidingen stuk, er komt vocht uit, het stinkt, met plakband is geprobeerd om de leiding te herstellen, maar de plakband komt los. Men moet cellen buiten gebruik stellen. In andere cellen valt afgeschilferde verf op de grond. De aansluiting van de afvoerbuizen met het plafond is met krantenpapier afgestopt. In sommige cellen staat het toilet open en bloot naast de celdeur, zonder scherm. Dat is wel erg storend als de celdeur geopend wordt bij het leveren van het eten of als de celgenoot wil eten.

Bij een overbezetting nemen de problemen en de risico’s exponentieel toe. De veiligheid en de gezondheid van het personeel en gedetineerden komen in gevaar.

Gevangenen worden samen gepropt in veel te kleine cellen. Verschillende gedetineerden hebben zelfs geen bed. Ze slapen op een matras op de grond. De stress in de cellen stijgt en leidt tot meer ruzie en geweldpleging tussen gedetineerden die samen in eenzelfde cel zijn opgestapeld.

Voor het personeel is het moeilijker om naar behoren te werken. Ze kunnen de diensten waar gedetineerden normaal recht op hebben niet meer garanderen. In een overbevolkt arresthuis is het niet mogelijk om alles tijdig geregeld te krijgen en loopt er meer fout. Zowel voor de fitness als de bib zijn er wachtlijsten. Diverse activiteiten worden geregeld wegens personeelstekort geannuleerd.  De sportactiviteiten zijn beperkt. De gezondheidszorg faalt. De grote vraag naar doktersconsultaties leidt tot de beruchte 1 minuutconsultaties en er zijn wachttijden van enkele weken voor de tandarts. Er is een wachtlijst om als gedetineerde te mogen werken.

Eind oktober heeft het Antwerps gevangenispersoneel het werk al eens onderbroken. Donderdag 28 oktober werden na 16.00 u nog 26 gedetineerden binnengebracht waarbij terzelfdertijd nog een zelfmoord plaatsvond. Het personeel is naar de burgemeester getrokken. Politie moet dan de taken overnemen en zo komt de dienstverlening nog meer onder druk.

Bevoegde diensten zouden snel ingrijpen als deze toestanden zich zouden voordoen in een private woning of een andere residentiële instelling. Wie zou durven toestaan dat een bejaardeninstelling een bezettingsgraad van 175% heeft en sommige residenten er op een matras op de grond moeten slapen? Trouwens, wat vindt de brandweer van een dergelijke overbevolking? Zijn de evacuatieplannen aangepast aan een dergelijke bezettingsgraad?

Met deze open brief richten we ons tot de lokale besturen. De gouverneur en burgemeester hebben de bevoegdheid en de mogelijkheid om in te grijpen (Wetboek strafvordering  art. 605 en 611 voor de gouverneur en art 612 en 613 voor de burgemeester, art 128 van de Provinciewet, art. 135 van de Nieuwe Gemeentewet).

Ze kunnen een maatregel nemen waardoor een bepaalde bezettingsgraad niet mag overschreden worden. De burgemeester van Sint Gillis en van Mons deden dat voor.

Daarnaast kunnen ze in overleg met de minister van justitie en de verschillende instanties die invloed hebben op instroom, verblijfsduur en uitstroom van gedetineerden een crisiscel oprichten om oplossingen op korte termijn aan te brengen.

We richten deze brief mee aan de voorzitter van de rechtbank van eerste aanleg te Antwerpen. Hij is de hiërarchische overste van de elf onderzoeksrechters in Antwerpen, die in eerste instantie oordelen over de aanhouding (instroom) en de voorzitters van de raadkamer die vervolgens oordelen over een eventuele verlenging van de voorlopige hechtenis.

We weten dat we ons niet kunnen of mogen inmengen in de autonomie van rechterlijke beslissingen. We weten dat de onderzoeksrechters en de raadkamer individuele beslissingen nemen en strikt gezien geen rekening moeten/mogen houden met de structurele overbevolking in het Antwerpse Arresthuis

Maar we menen als CVT de plicht te hebben hen via de voorzitter op de zeer precaire toestand in de gevangenis van Antwerpen te wijzen en hen zo afdoende te informeren over de draagwijdte en impact van hun beslissingen tot het in hechtenis nemen/houden van verdachten.

Kunnen ze er over waken dat de hechtenis niet in strijd is met artikel 3 EVRM (verbod foltering/onmenselijke behandeling)? Kan de modaliteit van het elektronisch toezicht een waardig alternatief zijn voor een voorlopige hechtenis in de gevangenis? Een ingreep op de instroom kan een positief gevolg teweeg brengen op de hoge graad van overbevolking in de gevangenis.

Als arresthuis moet de Antwerpse gevangenis personen opnemen die nog niet veroordeeld zijn en in voorlopige hechtenis zitten. Strafhuizen, de gevangenissen voor de veroordeelden, kunnen werken met een wachtlijst en zeggen dat er geen plaats is. Veel problemen worden zo afgewenteld op het arresthuis in Antwerpen dat eigenlijk geen opname mag weigeren. Een oplossing werd vroeger al eens geformuleerd door een voormalige directeur van de Begijnenstraat. Die beweerde dat als elke gevangenis in Vlaanderen 5 procent over zijn capaciteit gaat het probleem van Antwerpen is opgelost. Maar de strafhuizen willen dat niet want dat zou invloed hebben op de activiteiten binnen hun gevangenis (detentieplan, opleidingen voor re-integratie, enz…). Maar moeten de lasten niet gedeeld worden?

Op de mensonwaardige situatie in de Antwerpse gevangenis is reeds herhaaldelijk gewezen en bij de betrokken instanties ongetwijfeld gekend. De situatie is historisch gegroeid en er is vandaag geen hoofdverantwoordelijke aan te wijzen. Maar velen houden het systeem mee in stand en ieder heeft een reden om zijn eigen rol en verantwoordelijkheid te minimaliseren.

Iemand stelt een vraag…  wie wil er antwoorden?

De Commissie van Toezicht Antwerpen,

Anne-Marie Bonroy, Pieter Brosens, Sanne De Clerck, Helena De Groof, Jan Dockx, Imane El Morabet, EtienneFoets, Katy Francus, Anaïs Goos, Marcel Heymans, Frederik Janssens, Lieve Lagae, Clara Lammens, Dirk Luyten, Marc Peeraer, Dorien Sas, Karen Vergauwen, Nicole Verbessem.