Heksen

Een wereldgeschiedenis in dertien heksenprocessen, van de middeleeuwen tot nu

Wat is een heks? Als je denkt het antwoord te kennen, zal dat waarschijnlijk wijzigen als je het voorwoord van Gibson gelezen hebt.

Je moet namelijk eerst weten wat magie is en “het antwoord daarop is afhankelijk van tijd en plaats”. Niet alle magie was overal slecht, maar in de middeleeuwen deed een theologische wetenschap haar intrede: de demonologie. Al geloofden veel mensen in het bestaan van demonen, kabouters, elfjes en allerlei bovennatuurlijke krachten, demonologie stelde dat enkel de God van de christenen goede magie kon beoefenen via zijn priesters en al de rest was des duivels. Niet alleen ketters verdienden de brandstapel volgens de mannelijke geestelijken, maar ook waarzeggers en helers (meestal vrouwen ) werden als verdacht beschouwd.

Het ergste wat dit boek aantoont, is dat hekserij – of correcter gezegd – “heksenvervolging” helemaal niet de wereld uit is.

De Nederlandse vertaling bevat een voorwoord van Susan Smit, die non-fictie “De wijsheid van een heks schreef”. Zij ijvert als nationaal voorzitter voor een fysiek monument ter nagedachtenis “aan de onschuldigen die als heks zijn aangewezen, gemarteld, veroordeeld en ter dood gebracht” en waarvan 85 procent vrouw was in het Europa van de 15de tot en met de 18de eeuw. De recente schattingen lopen uiteen, maar gaan van 50.000 tot 100.000 slachtoffers.

Gibson behandelt deze historische moordpartijen van de middeleeuwen tot de moderne tijd in drie delen. Het eerste deel omvat 6 processen tegen zogenaamde heksen, die zich afspeelden in Europa, maar ook in het gekoloniseerde Amerika, tijdens de Engelse burgeroorlog en in alle gebieden waar de blanke veroveraars de inheemsen tot slaaf maakten. Deel II gaat over de heks als een metafoor voor de onderdrukking van de vrouw tijdens de periode van de Franse revolutie tot het midden van de 20ste eeuw in Europa, de Verenigde Staten en Afrika. In deel III behandelt ze de moderne tijd: heksenvervolging in Afrika en in Noord-Amerika en hoe het begrip “heks” getransformeerd is. Voor hekserij in Afrika neemt ze een bekende film als uitgangspunt. Wat Noord-Amerika betreft, herinneren we ons allemaal het proces tegen Stormy Daniels. Donald Trump stelde en stelt zich in tweets herhaaldelijk (379 keer) voor als een slachtoffer van “WITCH HUNT!”.

Hoe Daniels en Trump gerelateerd zijn onder de noemer “heks”, lezen we best in het boek. De vertalers hebben zich de vrijheid veroorloofd om de uitslag van het proces tegen Trump in een voetnota op te nemen, omdat dit nog niet geweten was op het moment van verschijnen van het Engelse boek.

Helaas worden wereldwijd nog altijd “heksen” vermoord, zo besluit de auteur in haar nawoord, en dat niet alleen in derdewereldlanden, ook in Saudi-Arabië en in Europa. Lees haar laatste regel: “Voor wie geluk heeft is “heksenjacht” slechts een metafoor, maar deze geschiedenis van heksenprocessen maakt wel duidelijk dat er voor sommigen nog steeds reële bedreigingen bestaan om als heks vervolgd te worden.”

Gibson schrijft soms eerder een academische tekst en dat maakt de lectuur bij wijlen saai, hoe ze ook haar best doet om sfeer in het verhaal van de processen te brengen.

Ik kan dit evenmin gezellige lectuur noemen, want daarvoor zijn de feiten te hallucinant. Al loopt bv. het eerste verhaal goed af voor de “heks” in kwestie, hier verschijnt Heinrich Kramer ten tonele, de fanatieke monnik, die de auteur is van “Malleus Maleficarum” (Heksenhamer), een boek dat een mijlpaal betekende in de 15de eeuw. Het verspreidde de demonologische ideeën en bracht een explosie van heksenprocessen teweeg.

Dat Gibson een expert is in de kwestie en degelijk opzoekingswerk verrichtte, daarvan getuigen de Noten, die vooral een boekenlijst zijn. De vele namen en jaartallen in de tekst worden telkens ondersteund door een verwijzing naar de bron. In het midden van het boek treffen we 16 bladzijden met foto’s aan, die allemaal verwijzen naar een onderwerp in de tekst. Een index is er in de Nederlandse uitgave niet en die zou misschien ook niet veel uithalen, want de meeste namen van de veroordeelde vrouwen kennen we niet meer. Ze illustreren de feiten, voor het eerst bekeken door de ogen van de slachtoffers .

Marion Gibson is hoogleraar literatuur van de renaissance en magische literatuur aan de universiteit van Exeter. Ze schreef al 9 wetenschappelijke studies over heksen in de geschiedenis en de literatuur. “Heksen” is haar eerste boek voor een groot publiek dat in het Nederlands vertaald is.