Cameeën zijn terug van weggeweest en staan vandaag opnieuw in de belangstelling zowel in de wereld van juwelen als in de mode. Op zoek naar het verhaal van de camee door de eeuwen heen, ging ik op bezoek in het Rijksmuseum voor Oudheden in het Nederlandse Leiden waar een unieke cameeën verzameling een prachtig onderkomen heeft gevonden.

Meerkleurig

Ergens onderin het sierlijke juwelendoosje van mijn oma lag een ovaal, tweekleurig steentje met het profiel van een elegante dame. “Ouderwets”, dacht ik toen ik het kistje erfde;… en omdat de zetting van het steentje verdwenen was, belandde het in steen uitgesneden profiel op de bodem van mijn juwelenkistje. Maar kijk;… vandaag staan cameeën weer helemaal in het brandpunt van de belangstelling. Want het zijn stuk voor stuk kunststukjes die niet alleen een lange geschiedenis achter zich hebben maar ook getuigen van buitengewoon vakmanschap en raffinement.

Wat is een camee?

Het woord camee komt uit het Latijn cammæus en is de benaming van een speciale graveertechniek van edelstenen of schelpen, waarbij de (meestal lichter gekleurde) bovenlaag deels wordt weggeslepen om een reliëf voorstelling op de onderste (meestal donker gekleurde) onderlaag te laten ontstaan. Een tweekleurige camee wordt ook wel camaïeu genoemd. Cameeën zijn dus kleine stenen siervoorwerpen die al eeuwenlang gebruikt werden in sieraden zoals hangers, broches, ringen, oorbellen en armbanden. In de oudheid waren cameeën heel populair als sieraad, pronkstuk én talisman. Oorspronkelijk werden ze door ambachtslieden met de hand gesneden en ook vandaag worden ze op sommige plaatsen ter wereld nog op traditionele wijze met de hand gemaakt maar ze kunnen ook machinaal worden geproduceerd. De voorstellingen lopen sterk uiteen: van keizerportretten, goden, dieren, symbolen, liefdesrituelen tot spreuken en persoonlijke teksten. In elk geval vertelt elke camee een eigen verhaal.

Oorsprong

Hoe oud zijn cameeën? In het zevende millennium voor Christus werden stenen voor het eerst voorzien van eenvoudige insnijdingen die konden dienen voor de afdruk van een zegel in klei of was. Toen werd de kiem gelegd voor de “glyptiek”, de kunst van het bewerken van halfedelstenen. In de glyptiek wordt een onderscheid gemaakt tussen stenen waarin in het oppervlak wordt gesneden zodat een afbeelding in de diepte ontstaat en de stenen of andere natuurlijke materialen met een verhoogd reliëf. In het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden krijg je doorheen de unieke collectie cameeën die het museum rijk is, een overzicht van deze kleinoden door de eeuwen heen. Want deze edelstenen met uitgesneden of uitgeslepen voorstelling werden van in de oudheid sterk gewaardeerd om hun vakmanschap, schoonheid en historische betekenis. Ze bestaan in verschillende stijlen, maten en kleuren en vandaag zijn camee juwelen aan een comeback bezig en ze zijn geliefd bij verzamelaars en liefhebbers van vintage sieraden.

Cameeën worden over de hele wereld gemaakt, maar sommige regio’s staan bekend om hun expertise op dit gebied en hebben een lange geschiedenis van camee-productie. Enkele van de belangrijkste gebieden waar cameeën worden gemaakt, zijn:

1. Italië: Italië heeft een lange traditie van camee-productie, vooral in regio’s zoals Torre del Greco in de buurt van Napels, waar de ambachtelijke kunst van het snijden van cameeën al eeuwenlang wordt beoefend. Italiaanse cameeën zijn vaak van uitzonderlijke kwaliteit en worden gewaardeerd om hun vakmanschap en verfijning.
2. Duitsland: Duitsland staat ook bekend om zijn camee-productie, met name in Idar-Oberstein, een stad die al eeuwenlang bekend staat om de verkoop en het slijpen van edelstenen en zijn sieradenindustrie. Duitse cameeën worden vaak gewaardeerd om hun vakmanschap en diversiteit aan ontwerpen.
3. Griekenland: Griekenland heeft een lange geschiedenis van camee-productie, die teruggaat tot de oudheid. Vooral op het eiland Zakynthos worden nog steeds traditionele cameeën gesneden uit schelpen en andere materialen.
4. Frankrijk: In Frankrijk worden ook cameeën gemaakt, voornamelijk in regio’s met een rijke sieradenindustrie, zoals Parijs en Marseille. Franse cameeën staan ​​vaak bekend om hun elegante ontwerpen en vakmanschap.
5. Andere landen: Cameeën worden ook gemaakt in andere delen van de wereld, waaronder de Verenigde Staten, Australië, India en verschillende landen in Zuidoost-Azië. Deze cameeën kunnen worden geproduceerd met behulp van traditionele ambachtelijke technieken of modernere methoden.

Voorstellingen

In de Oudheid waren cameeën populair als sieraad, pronkstuk en talisman. De voorstellingen lopen van oudsher uiteen: van keizerportretten, goden en dieren tot symbolen, spreuken en persoonlijke teksten. De afgelopen tweehonderd jaar zijn vooral sierlijke vrouwenportretten in profiel op stenen en schelpen weergegeven. De ‘Content Family Collection’ in het Rijksmuseum voor Oudheden in Leiden telt talrijke cameeën uit de Oudheid, waaronder technisch complexe hoogstandjes, unieke exemplaren in hun originele zetting en 93 tekstcameeën, de grootste collectie in privébezit.

Unieke collectie in Leiden

Het Rijksmuseum van Oudheden in het Nederlandse Leiden kocht enkele jaren geleden een unieke collectie cameeën: in totaal kun je vandaag deze 444 miniatuur kunstwerkjes van uitzonderlijk niveau in het museum gaan bewonderen die de ontwikkeling van tweeduizend jaar cameekunst in kaart brengen. De verzameling was eigendom van Derek Content, een Amerikaan van Nederlandse afkomst die vijftig jaar lang cameeën verzamelde en zijn collectie voor 5,4 miljoen van de hand deed. De ‘Content Family Collection’ groeide uit tot een van de grootste privécollecties ter wereld en delen van deze verzameling zijn ruim tien jaar te zien geweest in het Ashmolean Museum in Oxford. Samen tonen ze de ontwikkeling van de cameekunst gedurende tweeduizend jaar en bieden inzicht in het persoonlijke leven van de mensen in de Oudheid en daarna.

De oorspronkelijke herkomst van de stenen is in veel gevallen lastig te achterhalen: cameeën kwamen immers voor in de hele antieke wereld en zijn vanwege hun kleine formaat, net als munten, eenvoudig te verhandelen geweest: zo ze zijn eeuwenlang van hand tot hand gegaan.

Met deze aanwinst hoort deze verzameling “gesneden stenen” in het Rijksmuseum voor Oudheden vandaag tot een van de grootste ter wereld. Het museum gebruikt de cameeën in tijdelijke tentoonstellingen en educatieve programma’s maar zo’n tweehonderd exemplaren hebben een plek gekregen in de vaste museumopstellingen over de Grieken en Romeinen. En niet voor niets zijn de vitrines waar de Leidse cameeën tentoongesteld worden, voorzien van loepen. Want daarmee kun je de ragfijne details van elke camee bestuderen en komen de stenen tot leven.

Welke stenen en technieken?

Over het algemeen worden cameeën gemaakt in regio’s waar een traditie van edelstenen snijden en sieraden maken bestaat, en waar ambachtslieden de vaardigheden en expertise hebben om deze prachtige kunstvorm te creëren.

Een van de oudste bekende cameeën die zijn gevonden, dateert uit de oudheid en komt uit het oude Mesopotamië, dat het huidige Irak, Syrië en delen van Turkije omvat. Deze camee, bekend als de “Lydion Cameo”, dateert uit de 7e eeuw voor Christus en is gemaakt van glaspasta. Het toont een mythologische scène van een leeuw die een hert aanvalt. Deze camee werd ontdekt in het oude Koninkrijk van Lydia, een regio in Klein-Azië, en wordt momenteel tentoongesteld in het Metropolitan Museum of Art in New York City.

Naast de Lydion Cameo zijn er ook andere oude cameeën gevonden uit verschillende oude beschavingen, waaronder de oude Grieken, Romeinen en Egyptenaren. Deze cameeën werden vaak gemaakt van materialen zoals edelstenen, schelpen, glaspasta en halfedelstenen. Ze werden gebruikt als decoratieve voorwerpen, amuletten en symbolen van status en rijkdom.

Veel cameeën zijn gesneden in zogenaamde halfedelstenen met een vrij zachte structuur. In andere, hardere steensoorten zoals smaragd, robijn en diamant vinden we zelden of nooit uitgesneden motieven omdat de kristalstructuur van die stenen dat niet echt toelaat. In steensoorten zoals agaat, topaas, carneool en onyx vinden we vaak cameeën terug. Rond 1800 werden schelpcameeën weer populair en ze werden verwerkt in o.a. ringen en halskettingen. De graveerders kozen vaak schelpen met 3 lagen om extra driedimensionaliteit te creëren. Een andere natuurlijke bron is koraal, vooral bloedkoraal: in de oudheid geloofde men dat koraal beschermde tegen boze geesten. Ook lava steen wordt gebruikt, eigenlijk is dit kalksteen die gewonnen wordt aan de voet van de Italiaanse Vesuvius vulkaan.

Inmiddels zijn de aanwinsten opgenomen in de collectiezoeker op de museumwebsite, voorzien van foto’s, een omschrijving en de informatie die bekend is over de herkomst. Op die manier is de hele verzameling digitaal toegankelijk voor geïnteresseerden en voor verder onderzoek, binnen en buiten de museummuren. Een publicatie over de aanwinst en de topstukken is voor €10 te koop in de museumwinkel en de webshop.