Een tentoonstelling in het Huis van de Europese Geschiedenis, Brussel.
Dit is een tentoonstelling waar elke scepticus naartoe moet gaan, misschien niet om iets nieuws te leren, maar om te beseffen dat scepticisme een gezonde levenshouding is. Bedrog is namelijk van alle tijden, van alle standen en van alle werelddelen.
Met zes thema’s, 16 case studies en meer dan tweehonderd artefacten wordt het verhaal van bedrog, vervalsing, misleiding en namaak chronologisch verteld van de oudheid tot nu.
Op de dag van de opening, zaterdag 24 oktober 2020, hopt er een paard van Troje rond, het bekende mythologische archetype van bedrog, dat de klassieke oudheid op symbolische wijze verbindt met onze door internet gedomineerde wereld.
Regeren en Bidden
Thema één is “Regeren en Bidden”. Met een paar treffende voorbeelden wordt aangetoond dat politiek en religie elkaars aanspraak op macht en legitimiteit in stand houden. Romeinse keizers werden goden, pausen kregen wereldlijke macht. Eén van de drie case studies in thema 1 gaat na hoe Caracalla zijn broer Geta vermoordde, hem vervolgens volledig in diskrediet bracht en probeerde om zijn naam uit de geschiedenis te wissen (damnatio memoriae). Later onderzoek bracht Caracalla’s gekonkel aan het licht.
We zien een gebedenboek waarin de heilige Martialis afgebeeld staat die bij de vermenigvuldiging der broden aanwezig is. Een kroniekschrijver beweerde dat hij één van de apostelen moet geweest zijn, wat het prestige van de abdij van de heilige Martialis in Limoges enorm vergrootte. Een rondreizende monnik onderwierp de bewering aan onderzoek en betwistte het verhaal.
De tactiek van wat is “fake” en wat is “real” wordt in alle onderdelen van de tentoonstelling toegepast: er wordt ons een – meestal succesvolle en bekende – vervalsing voorgesteld, waarna wordt uitgelegd wat de waarheid is en (meestal) ook wie die achterhaald heeft en hoe.
Klachten over vervalste relikwieën dateren al van de 4de eeuw. Een fraai voorbeeld is de gouden vogel die de moedermelk van de maagd Maria zou bevatten. Guibert van Nogent verklaarde rond het jaar 1080 al dat die aanname zelfs met gewoon gezond verstand een loopje nam, het hielp weinig.
Het Begrip van de Wereld
Deel twee gaat over het Begrip van de Wereld. De belangrijkste omwenteling is de uitvinding van de boekdrukkunst rond 1440: informatie kwam beschikbaar op ongekende schaal. Een onderhoudende case study is dat men wezens en zelfs complete landen uitvond in een zucht naar aandacht. Columbus beweerde dat hij drie zeemeerminnen gezien had. Eén voorbeeld van een Japanse ligt tentoongesteld en ze is inderdaad niet mooi, zoals Columbus ook al vastgesteld had! Een bekend literair bedrog (1704) is dat van de schepper van het eiland Formosa. Psalmanazar creëerde een exotisch universum dat hij enkele jaren met succes verdedigde tegenover zijn voornaamste opposanten: de Jezuïeten.
Persvrijheid liet zowel het drukken en verspreiden van de Heksenhamer toe, als de studies van J.Weyer die aantoonde dat het hele concept “heks” op elk vlak in strijd was met de waarheid.
Wetenschap ontsnapte evenmin aan vervalsingen. Het bekendste voorbeeld is de Piltdown man. Pas 40 jaar later kwam aan het licht dat de schedel niet van een prehistorische mens was, maar opzettelijk samengesteld was uit stukken van een middeleeuwer, van een Orang Oetang en zelfs van een olifant.
Verenigen en Verdelen
Over naar een ander interessant onderdeel van Fake for Real: Verenigen en Verdelen. Namaakartikelen en vervalsingen waren instrumenten in het ontstaansproces van etnische en nationale identiteiten in de 18de en de 19de eeuw. Een samenzweringstheorie die veel schade heeft aangericht (en nog aanricht) is gebaseerd op de Protocollen van de Wijzen van Sion. Het boek werd gepubliceerd in 1903 in Rusland, ontmaskerd als bedrog, maar evengoed door velen gebruikt om de haat tegen het Joodse volk op te drijven. De tentoonstelling toont de literaire bronnen van de Protokollen, verschillende Europese edities en dagbladen die melden dat het een vervalsing betreft.
De affaire Dreyfus is een andere case study. Sommigen meenden hun vaderlandsliefde te tonen door anderen als verrader te laten veroordelen.
Waarheid is het eerste slachtoffer van elke oorlog, soms om levens te redden, soms om de tegenstander te verslaan. Duizenden levens konden gered worden met het namaken van documenten. In de vitrines staan een pen, een rubberen stempel, een schrijfmachine, aceton, allemaal voorwerpen die moedige personen gebruikten om de nazibezetter om de tuin te leiden. Duitsers zetten in 1940 nepparachutisten in om België en Nederland te bezetten. Bij de landing in zuidoost Azië moesten soldaten rubberen schoenen aandoen om de indruk te wekken dat hun voetafdrukken overeen kwamen met die van (onschuldige) blootsvoetse inlanders.
Winst is altijd één van de belangrijkste drijfveren geweest om namaakproducten te fabriceren. Eén van de case studies die dat illustreert is Han van Meegeren. De organisatie kon het schilderij “Christus en de overspelige vrouw” van Nederland lenen, waarvoor Göring in 1942 meer dan 1,5 miljoen gulden betaalde.
Consumenten kopen nu zelfs namaak als een soort aanklacht tegen het kapitalisme. Gaia bracht een Faux Gras op de markt, een vegetarische foie gras én een aanklacht tegen het barbaarse behandeling van ganzen.
Geld vervalsen is even oud is als het geld zelf. “Valsmunter is het op één na oudste beroep ter wereld”, staat er op de borden met uitleg.
Post-truth tijdperk
Het sluitstuk van de tentoonstelling is ons eigen “post-truth” tijdperk. De publieke opinie wordt niet gevormd door feiten, maar door emoties en persoonlijke overtuigingen. We worden aangemoedigd om via spelletjes en video’s met een kritische geest feiten van fictie te onderscheiden, onze eigen vooroordelen te onderkennen, eerste indrukken in twijfel te trekken, de geloofwaardigheid van bronnen na te gaan en andere middelen te gebruiken om ons een weg te banen door de complexe realiteit.
Kortom, het is een tentoonstelling die doet nadenken en ons via een interactieve opstelling af en toe uitnodigt om standpunten in te nemen. Dit zijn coronatijden en dus staat er waar nodig (bv. overal waar we met onze vingers aan een toetsenbord komen) een ontsmettingsmiddel.
Borden geven uitleg in de drie landstalen en in het Engels. Het Nederlands staat onderaan, wat het lezen soms moeilijk maakt, zeker als het druk is.
Het is geen grote tentoonstelling. Er is duidelijk een keuze gemaakt op grond van artefacten en verhelderende case studies. Een criterium was bv. de impact van het bedrog, denk bv. aan “damnatio memoriae” of aan de Protocollen.
De opstelling is een artistiek labyrint met veel spiegels en projecties waar doorheen de bezoeker zijn weg moet vinden, wat een metafoor is voor de dagelijkse zoektocht naar de waarheid.
Fake for Real – Een geschiedenis van vervalsingen
24 oktober 2020 – oktober 2021
Huis van de Europese geschiedenis
Belliardstraat 135
1000 Brussel
