Cuba, antichambre van de Verenigde Staten

Als gewezen ambassadeur van België in Havana (1995-1999) en in 2012 benoemd tot Europees ambassadeur in Cuba is schrijver-diplomaat Herman Portocarero de aangewezen man om in te zoomen op de exodus van Antwerps- Joodse families naar Cuba op zoek naar een veiliger bestaan tijdens de Tweede Wereldoorlog. De meeste migranten waren werkzaam in de diamantsector: handelaars, snijders, slijpers, bedrijfsleiders…

Hij ontdekte toevallig op een joodse begraafplaats in Guanabacoa, ten oosten van Havana, de bescheiden zerk van Josef Schindelheim waarop onder een Hebreeuwse tekst het woord ANTWERPEN stond. Dat was de aanzet om zich te verdiepen in een stuk vergeten trans-Atlantische geschiedenis. Hij volgde het spoor van enkele families. Cuba was voor velen een hinkstap om vandaar naar de Verenigde Staten te emigreren, vooral na de invoering van inreisquota vanaf 1921. Wanneer het naziregime een normaal leven onmogelijk maakte en levensgevaarlijk werd, probeerden zo’n 12.000 Joden, waaronder een tiende uit Antwerpen, in Cuba een veiliger onderkomen te vinden.

Van de Belgiëlei naar Vedadao

Vele Antwerpse emigranten waren goed bemiddeld. Handig verstopte diamanten golden als een verzekering voor onderweg en als startkapitaal ter plaatse. Het was echter noodzakelijk geld te verdienen om de oorlogsjaren door te geraken. De VS moedigden de ontplooiing van de diamantsector in Havana aan. Het was een manier om een omvangrijke groep niet-welkome migranten voorlopig economisch actief en zelf bedruipend te houden buiten de grenzen. Sommigen bleven in hotels wonen omdat ze dachten dat hun verblijf in Cuba toch maar voor korte tijd zou zijn. De meeste Antwerpse families vestigden zich in de chique Vedado wijk. Eenmaal ingeburgerd sloten ze zich aan bij de Cubaanse bourgeoisie. De plaatselijke bevolking profiteerde van de aanwezigheid van de politieke vluchtelingen omdat de diamantairs voor werkgelegenheid zorgden, iets waartoe ze verplicht waren. Aldus was het een win-winsituatie. Havana was een aangename plek om te leven voor de nieuwkomers, dit in tegenstelling tot het vreselijke lot dat velen van hun achtergelaten families ondergingen.

Havana-Antwerpen-Verenigde Staten

Na de oorlog ijverde men vanuit de Antwerpse diamantnijverheid op een terugkeer van de uitwijkelingen in de hoop op een heropbloei van de sector. Veel uitgeweken diamantairs trokken echter liever naar de 47th-street in New York dan naar de Pelikaanstraat. De diamantnijverheid van Havana droogde op. Toen Fidel Castro in 1961 aan de macht kwam, hielden de meesten van de overgebleven 5000 Joden het voor bekeken. Velen trokken naar Miami.

Een vergeten geschiedenis

Naast de historische achtergrond brengt Portocarero in zijn jongste boek ook de persoonlijke verhalen van wie het meemaakte. Op de valreep kon hij getuigenissen optekenen. Aldus verneemt de lezer uit de eerste hand details over de reis, hun aankomst in het exotische Havana ‘…een plotselinge verandering van een zwart-witproductie in technicolor. De nieuwkomers zagen rijkdom en ellende, blanke en zwarte Habaneros; de taal van de straat was hen even vreemd als de geuren’. Joodse families behielden enerzijds hun eigenheid, anderzijds werden ze ook heel Cubaans. Reclame in het Hebreeuws voor dans- en muziekhappenings en zelfs modeshows zijn er voorbeelden van.  De auteur dook in de archieven en brengt van zijn vertakte opsporingen een rijkelijk gedocumenteerd verhaal. Hij gaat ook in op de situatie in Antwerpen tijdens de oorlog, met de razzia’s zomer 1942, en na de oorlogwaar sommige bekende figuren niet onbesproken waren wat betreft antisemitisme. De reconstructie van deze verborgen geschiedenis tussen Antwerpen en Havana is een uiterst boeiend boek en sluit naadloos aan bij de vraag hoe en waarom mensen migreren. Herman Portocarero zoekt ook uit hoe migranten gezien en ontvangen worden, of ze zich aanpassen-of niet-en of er ruimte is voor terugkeer.

Titel: De diamantdiaspora, een verborgen geschiedenis tussen Antwerpen en Havana 
Auteur: Herman Portocarero 
Uitgever: Polis, Kalmthout 
Uitgave datum: 2019 
Pagina’s: 239 blz.
Prijs: €22,50
Als e-book €15
ISBN-nummer: ISBN 978463104043 
Te verkrijgen o.a. in De Groene Waterman, Wolstraat 7, 2000 Antwerpen