In het Bozar in Brussel loopt een tentoonstelling over een intrigerende schilder. Hoe intrigerend, dat wilde ik graag met u delen.
Bekijk bijvoorbeeld dit detail van een retabel.
Op de voorgrond, is dat een bedelaar die door een hond wreedaardig in de nek gebeten wordt?! Heeft die hond niet eerder een soort leeuwenkop?
Weinig mensen zien de hond op de achtergrond. Zie hoe die een menselijke hand aanbiedt alsof het een stuk speelgoed is dat hij juist gevonden heeft. Wil hij het baasje deelgenoot maken van zijn vondst, zoals honden en katten dat soms doen?!
Honden zijn overal te zien op zijn werken, maar deze twee staan pal naast een groep edele heiligen, gekleed naar de laatste mode in de 15de eeuw. In het midden van het doek speelt zich een vertrouwd tafereel af: rijke edelen ontmoeten rijke religieuzen. Wilde Van Orley aandacht vragen voor die sukkelaars die aan de rand van de maatschappij leefden? Heeft de hond een hand van een pestlijder in zijn bek? Heeft Van Orley boodschappen verborgen? Kunnen we die nog ontcijferen?
En terwijl ik toch vragen aan het stellen ben: kende u Bernard Van Orley?
Indien u “ja” zegt, dan weet u méér dan ik wist. Ik dacht nog wel dat ik vertrouwd was met schilders uit de 15de en 16de eeuw, zeker als ze geboren waren en leefden in het Brussel van begin 15de eeuw (enkele jaren lang het centrum van de wereld!) in een stuk van Europa dat we sinds 1830 “België” noemen.
Voor een uitgebreide historiek over deze Brusselaar verwijs ik u naar de tentoonstelling in Bozar. Ik wil het met u hebben over die eigenaardige details die overal in de schilderijen van Van Orley opduiken en die je gemakkelijk over het hoofd ziet en waarbij je allerlei vragen kan stellen.
Helaas is er weinig of geen uitleg bij de tentoonstelling, maar dat neemt niet weg dat het intrigeert en dat ik in elk schilderij naar de vreemde details begon te zoeken.
Op één van de grote wandtapijten zie ik dit: een eenvoudig geklede man die van het geharrewar gebruik maakt om iets kostbaars van een adellijke figuur te stelen. De edelman heeft het absoluut niet nodig, het is louter een versiering, maar de man die het steelt kan ermee eten kopen voor zijn 10 kinderen, bedenk ik dan.
Hieronder staat een afbeelding van het luik van een retabel: Karel de Grote schenkt de passie-relieken aan de dom van Aken, een plechtige gebeurtenis, een onderonsje van Kerk en Staat.
Links staan Kerk en Staat, verenigd in een symbolische uitreiking van relikwieën, die er allesbehalve 1500 jaar oud en armzalig uitzien.
Karel is de vertegenwoordiger van het staatsgezag: rijkelijk gekleed in hermelijn, met kroon en halsketting. De bisschoppen zijn gehuld in met goud afgezette kazuifels en hebben uiterst kostbare mijters op het hoofd. Rechts kijkt het uitschot toe, devoot op de knieën of steunend op krukken met misvormde ledematen.
Toont Van Orley zich een voorloper van de Verlichting? Hij beeldt vooral in zijn eerste werken de grote onrechtvaardige tegenstelling uit tussen arm en rijk, die toen absurd groot (in onze huidige westerse ogen) moet geweest zijn. Tegelijk moest hij oppassen. Het rijk volk is zijn opdrachtgever.
Het afbeelden van tegenstellingen tussen rijk en arm neemt af in zijn latere periode. Misschien werd hij bang om zijn mening via zijn schilderijen te laten blijken. Hij werd namelijk in 1527 opgepakt en opgesloten in Leuven omdat hij naar ketterse preken zou hebben geluisterd. Hij had duidelijk sympathie voor het protestantisme, dat terug naar de bron wilde en pauselijk gezag afkeurde.
En hoewel dit een plechtig tafereel is, is er toch plaats voor een hond, die zich van al dat vertoon niks aantrekt en vredig slaapt. Links achteraan staan twee figuren te “konkelfoezen”. Zij hebben hun eigen ideeën over wat er gaande is.
In de doorkijk staan nog figuren waarvan de welgevormde derrière van de man die met de rug naar ons staat, opvalt. Ook dat is een gegeven dat op andere schilderijen van Van Orley terugkomt!
Hiernaast nog een voorbeeld van twee figuren die op de achtergrond hun scepticisme niet verhullen. Van Orley is een meester in het uitbeelden van gevoelens. Het lijkt wel of de twee een samenzwering aan het voorbereiden zijn.
Maria treurt om de dood van Jezus. Iedereen lijkt erg verdrietig, maar kijk eens naar de mannen rechts bovenaan! Zij zijn helemaal niet onder de indruk. De twijfel staat op hun gezichten te lezen.
De tentoonstelling heeft me echt verbaasd, zeker niet vanwege de portretten, waarvan er één de affiche vormt. Portretten schildert hij zeer traditioneel en “saai”. De reden waarom u de tentoonstelling moet bezoeken is omwille van de details waarvan ik er hierboven een aantal onder de aandacht gebracht heb.
Zoek op de grote wandtapijten en dan vindt u o.a. dit: u hoort de man, links in beeld, als het ware roepen: “Maar gij bende sukkelaars, hoe kunt ge zo stom zijn!”
En wat heeft deze monnik misdaan om zó afgebeeld te worden?
Hij staat op een retabel waarop we zien hoe de heilige Martinus het kind Jezus aanbidt.
En wat gebeurt er achteraan: een bisschop die een boom doet vallen op twee ongelukkigen?!
Ik kan u de tentoonstelling van harte aanbevelen, al is het jammer dat er zo weinig uitleg gegeven wordt. Niet alle bijbelse taferelen zijn bekend. Van Job weten we bv dat hij door God beproefd werd met allerlei plagen tot hij “zo arm was als Job”. Op een groot retabel zien we hoe de ongelukkige vlucht uit zijn paleis dat achter hem instort. Ik herinner me van de lessen godsdienst in de lagere school niet meer dat er een aardbeving bij de plagen zat, maar het is indrukwekkend afgebeeld.
BOZAR
Bernard Van Orley
Brussels and the Renaissance
De eeuw van Bruegel
20 februari – 26 mei 2019
Vorig bericht
Het vernieuwde AfricaMuseumVolgend bericht
Stour Music 2019
