Eind augustus 2024, tijdens de boekenmarkt op het De Coninckplein voor Bibliotheek Permeke, vertelt Evelien me dat in september haar boek Roadtrip naar Auschwitz verschijnt. Het roept herinneringen op aan mijn bezoek aan deze gruwelplaats. Wanneer ik een paar weken later het boek in handen heb, schrik ik even, nu de titel gedrukt staat. Een roadtrip is een reis afgelegd over een lange afstand, meestal met een gemotoriseerd voertuig. Dit woord associeer ik met iets avontuurlijks, iets waarbij het onderweg zijn belangrijker is dan de bestemming. En daarnaast staat, weliswaar in het rood, een van de meest beladen plaatsnamen ter wereld. Dit verwart me zoals ook ‘een oorverdovende stilte’ of ‘een ondraaglijke lichtheid’, als stijlfiguur me verwart. Gerda Dendooven tekende de cover die perfect de dualiteit in de titel weergeeft.

Een belofte 

Freelancejournalist Evelien Rutten ging in 2004 een eerste maal, alleen, na het overlijden van haar moeder naar Auschwitz-Birkenau, een plaats die verweven is met haar familiegeschiedenis. In Birkenau stond haar Poolse grootmoeder oog in oog met nazidokter Jozef Mengele. Ze beseft dat op het moment dat deze beslist om oma Petronela niet naar de verbrandingsoven te sturen, daar ook beslist wordt over het leven van haar moeder en ook over haar leven. Op die plek en op dat moment was de verbinding over de generaties heen enorm. Evelien belooft zichzelf, haar moeder en haar grootmoeder terug te keren naar deze memorabele plaats wanneer ze zelf een dochter heeft. In 2023 volbrengt ze die belofte samen met haar 13-jarige dochter Hera en de twee zussen van haar moeder, tante Misha en tante Wanda. Beide zusters van haar moeder, in België geboren, zijn opgevoed in de Poolse cultuur, houden nog vast aan Poolse tradities en spreken nog behoorlijk goed de taal. Het viertal rijdt erheen, met Evelien aan het stuur. Tijdens de rit ontfutselt ze haar tantes, als het ware in interviewvorm, flarden informatie over de oorlogsgeschiedenis van de familie. Er werd nooit veel over gepraat omdat het te veel losmaakte en te pijnlijk was. Mensen die uit een oorlog komen zwijgen blijkbaar.

Familieverhaal versus historisch verhaal

Het uit drie generaties bestaande kwartet bezoekt alle plekken in Duitsland, Polen en Oostenrijk die deel uitmaken van hun trieste familiegeschiedenis tijdens de Tweede Wereldoorlog. Ze stappen in Auschwitz door kamers met glazen wanden waarachter massa’s kleren, duizenden schoenen en bergen afgeknipt haar liggen en komen in de gaskamers. Ontwapenend is de reactie van dochter Hera. Het nabijgelegen Birkenau, waar oma tien maanden gevangen zat, staat op de coverillustratie op de achtergrond. Overblijvende barakken en wachttorens zijn stille getuigen van de daar beleefde gruwel. Het verslag van deze emotionele waarnemingen en belevenissen wisselt af met het verhaal van wie Eveliens Poolse grootouders waren en wat het lot was van wie actief lid was van het Poolse Ondergrondse Verzet. Dit alles wordt duidelijk gekaderd in een historisch perspectief. Polen was lange tijd de boksbal in Europa. In 1939 aangevallen in het westen door nazi-Duitsland, in het oosten door de Sovjet-Unie. De auteur doet research, haalt er de nodige lectuur bij, duikt in archieven, bezoekt leeszalen en contacteert historici, professoren en schrijvers gespecialiseerd in de Poolse geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Dat resulteert in een meesterlijke verweving van het eigen familieverhaal met de grote wereldgeschiedenis.

Toeval brengt romantiek in het kamp

Grootvader Stanislaw, weduwnaar geworden, is bakker in Poznań en smokkelt wapens tussen zijn broden om de nazi’s te bestrijden. Hij wordt opgepakt en verblijft in gevangenissen en in het concentratiekamp Mauthausen. Oma, een Poolse boerin, woont aan de andere kant van Polen. Ze is getrouwd met een partizaan en heeft drie kinderen. Als lid van het ondergronds verzet wordt haar man in 1941 door de Gestapo voor haar ogen doodgeschoten. Zij wordt in een vrachtwagen geduwd en zal haar twee zonen in geen jaren terugzien. Het lot van baby Marysia waart als een cliffhanger doorheen het verhaal. Ook de eigenzinnige foto van het meisje en de woorden op de achterkant ervan lopen als een rode draad doorheen het boek en houden de lezer in spanning.

Een toevallige samenloop van lijnen van het lot zal de babcia en dzadzia van Evelien samenbrengen in Fritzlar, een kamp voor ‘displaced persons’. Romantiek in een kamp voor ontheemden, ook zo’n twee botsende begrippen tegenover elkaar. Later worden ze samen overgebracht naar Wildflecken, waar Eveliens moeder wordt geboren in 1947. De auteur beseft ter plekke dat Wildflecken ook in haar DNA zit.

Poolse arbeidsmigranten in België

Na vier jaar gevangenschap en twee jaar in een vluchtelingenkamp zet de geschiedenis van haar grootouders zich verder in België. Waarom niet terug naar Polen? Op de conferentie van Yalta is besloten dat Polen onder invloed van de Sovjet-Unie komt, met Stalin op kop. Heel gevaarlijk voor wie terugkeert als ‘displaced person’. Ons land is het eerste dat zijn grenzen openstelt voor een deel van deze ‘ontheemden’. Een delegatie van de Belgische regering ronselt zelfs werkwilligen. Veel Poolse mannen gaan, bij gebrek aan beter, werken in de Belgische steenkoolmijnen. Ze krijgen een rooskleurig verhaal opgedist over de bloeiende mijnindustrie en de voordelen voor mannen die er willen werken. Na drie maanden mag hun gezin hen vervoegen. Opa wordt als gastarbeider een kleine spil in de Belgische economie, waarvoor steenkool op dat moment de belangrijkste primaire energiebron is. Het mijnwerkersverhaal, in de nasleep van de wereldoorlog, is een echte eye-opener. Ondertussen is Eveliens moeder, Stanislawa, al geboren. Ze houdt tussen 1961 en 1965 een dagboek bij. Ze blijft evenwel stateloos tot 1964. Stanislawa overlijdt in 2002. In 2023 mag dochter Evelien van haar vader de acht schriftjes van haar moeder inkijken.

Epigenetica

Het is de studie van hoe traumatische gebeurtenissen, zoals de Holocaust, de DNA-code van de mens kan veranderen. Jeroen Olyslaegers kaart deze nieuwe tak van de wetenschap, die nog maar in zijn kinderschoenen staat, aan bij Evelien. Het wordt een interessant hoofdstuk. ‘Ik denk dat intuïtie en verbeelding de twee sleutels zijn die in het slot passen van de epigenetica. Je hebt ze nodig om bepaalde energieën aan te voelen die in u zitten, maar die twee of drie generaties geleden zijn ontstaan.’ Haar vriend en schrijver van het verfilmde boek Wil linkt er meteen één regel aan uit de film Zwartboek van Paul Verhoeven: Houdt het dan nooit op? ‘Nee, het houdt nooit op. Het houdt niet op. Het gaat gewoon verder.’

Bent u een Jodin? 

Ik lees de laatste bladzijden van dit intrigerend boek in de tuin van het Begijnhof in Antwerpen en blader doorheen het boek om de vele foto’s nog eens te bekijken. Een nieuwsgierige dame passeert en vraagt naar de titel van mijn boek. ‘Auschwitz’, zegt ze, ‘bent u een Jodin?’ Blijkbaar is Auschwitz in de titel haar eerder opgevallen dan Roadtrip. ‘Neen,’ antwoord ik, ‘maar ik heb wel een Joodse naam.’ Ik voel iets van fierheid terwijl ik dit zeg. Misschien past mijn sleutel ook in het slot van de epigenetica

Deze roadtrip grijpt naar het hart, is bijwijlen licht en dan weer snijdend. Ik begrijp nu beter de titel.

Roadtrip naar Auschwitz
auteur: Evelien Rutten

Uitgeverij Pelckmans
224 pagina’s
ISBN 978-94-6310-929-1
Prijs: €24,50

Roadtrip naar Auschwitz als podcast

De reeks (negen afleveringen) kwam tot stand met de steun van het Vlaams Audiovisueel Fonds (VAF) van de Vlaamse overheid. Te beluisteren via de podcast app van De Standaard, de website van De Standaard en de kanalen Spotify, Apple Podcast.