Wie wel eens de wetenschapspagina’s van Vlaamse kranten en tijdschriften openslaat, kwam het letterwoord vast al tegen: SKEPP. Maar waar staat SKEPP voor, en hoe proberen ze hun doelen te bewerkstelligen?  Hieronder volgt een korte schets van de vereniging en haar opzet. 

Uit de statuten van de v.z.w. SKEPP, (Studiekring voor Kritische Evaluatie van Pseudowetenschap en het Paranormale) opgericht in 1990, halen we alvast het volgende: 

• Het verrichten van kritisch onderzoek naar beweringen die op basis van de huidige stand van de wetenschappelijke kennis hetzij uiterst onwaarschijnlijk zijn, hetzij met deze kennis in tegenspraak zijn. In het bijzonder richt SKEPP zich op als pseudowetenschappelijk te kwalificeren verklaringen en als paranormaal aangeduide verschijnselen.
• Hierbij claims of theorieën niet a priori af te wijzen. Hun waarde wordt slechts bepaald na kritisch onderzoek en objectieve evaluatie van alle argumenten. Beide zijn vrij van filosofische, levensbeschouwelijke en politieke opvattingen.
• Het verzamelen en ontsluiten van literatuur, documenten en ander materiaal dat op deze bovenstaande beweringen betrekking heeft. Het onder het groot publiek bekendmaken van de resultaten van haar eigen en ander kritisch onderzoek door het uitgeven van een periodiek, het organiseren van lezingen en congressen, en het geven van voorlichting via media, scholen, etc.
• Het onderhouden van contacten met organisaties die deze doelstellingen geheel of gedeeltelijk onderschrijven.

Onwaarschijnlijke beweringen

Ondanks de onevenaarbare invloed die de wetenschappelijke methode en haar toegepaste technieken de laatste tweehonderd jaar op ons dagelijks leven hebben gehad, floreert er nog steeds héél wat onzin in de wereld. Men komt geen dag door zonder geconfronteerd te worden met bedenkelijke uitspraken en handelingen van allerlei allooi: folkloristisch bijgeloof, zogenaamd ‘alternatieve’ geneeswijzen, doemberichten over het einde van de wereld, onzin uit HR-departementen, onschuldige horoscooppagina’s of grootschalige astro-oplichting via multimedia,… vult u zelf maar aan. 

Pseudowetenschappelijk (van het Griekse voorvoegsel ψευδο: vals, onecht, leugenachtig) zijn beweringen die, hoewel in tegenspraak met de algemene tendens van de huidige wetenschappelijke kennis, zich schijnbaar een wetenschappelijk keurslijf aanmeten. Hierin verschillen ze ten gronde van bijvoorbeeld mythen, legendes, of meer klassieke vormen van geloof. De scheidingslijn tussen wetenschap en pseudowetenschap is niet zwart-wit, en houdt wereldwijd heel wat wetenschapsfilosofen bezig (het zogenaamde demarcatieprobleem). Het is dan ook niet het doel van SKEPP om oekazes uit te vaardigen over wie wel en wie niet tot de aanvaardde wetenschap behoort. 

Toch zijn er een aantal ‘rode vlaggen’ die vaak genoeg zijn om twijfel weg te nemen. De pseudowetenschapper zal vaak bombastisch klinkende en wetenschappelijk aandoende termen hanteren, en volhouden dat er wel degelijk overtuigend bewijsmateriaal bestaat voor zijn/haar overtuigingen. Een meer grondig analyse van zijn/haar uitspraken wijst er echter vaak op dat de moeilijke woorden vooral een rookgordijn zijn om een gebrek aan onderbouwing te maskeren. Een beroep op autoriteit en traditie zondermeer – nochtans een typische drogreden – is nog zo’n alarmsignaal. Anders dan de wetenschap, die per definitie vatbaar is voor tegenspraak en formele ontkrachting, zijn pseudowetenschappers vaak met geen enkel bewijs te overtuigen van hun ongelijk. Alles wat er gebeurt of niet gebeurt, ondersteunt hun aanvankelijke uitgangspunt. Dit verschil tussen échte wetenschap en valsspelers werd voor het eerst mooi beschreven door de Oostenrijkse Brit Karl Popper – het falsificatiecriterium. Een meer volleerd pseudowetenschapper kan zich bij gebrek aan bewijs voor zijn standpunten ook hullen in het Galileogambiet: “die werd toch ook eerst niet geloofd?”. Wat hierbij gemakshalve vergeten wordt, is dat Galileo wel zwart op wit kon aantonen dat een kilo veren en een kilo stenen in een vacuüm buis even snel vallen. Een variant op dit argument handelt in verband met paradigmata (zoals beschreven door Thomas Kühn) en het in onbruik raken van eens gangbare theorieën. Hierbij kan men bijvoorbeeld denken aan Nobelprijswinnaar Barry Marshall: om de heersende theorie dat maagzweren veroorzaakt worden door stress te ontkrachten, slikte hij een cultuurplaat met de Helicobacter Pylori-bacterie in.. met een stevige maagontsteking als gevolg. Een vergelijkbare casus uit de alternatieve geneeskunde heeft ons tot nader order nog niet bereikt. Astrologie, homeopathie, en creationisme zijn typische voorbeelden van ‘volledige’ pseudowetenschappen met honderdduizenden aanhangers met hun eigen publicaties, congressen, websites, enzovoorts. 

Hoewel het paranormale (παρα: naast, in tegenstelling tot, anders dan) door veel denkers als onderdeel van de pseudowetenschap wordt aanzien, verschilt zij ervan door niet altijd verklaringen naar voren te schuiven (of vage zoals ‘energie’ of ‘ziel’) en dus minder wetenschappelijk over te komen. Waar de pseudowetenschapper zich soms in onhoudbare bochten zal wringen om het wetenschappelijk karakter van zijn theorie vol te houden, beweert de paranormalist vaak al ab initio dat de wetenschap of onze zintuigen onvoldoende verklaring kunnen bieden voor zijn expertisedomein. Klassieke voorbeelden zijn geesten en behekste huizen, buitenzintuiglijke gewaarwording, telepathie, et cetera. 

Kritisch onderzoek en objectieve evaluatie

Hoewel bepaalde beweringen wel erg bizar lijken – denken we maar aan de recente en niet-satirische Vlakke Aarde-beweging – is het intellectueel niet correct om ongewoon ogende concepten a priori af te wijzen. Heel wat bewezen (!) en gehanteerde wetenschappelijke concepten zijn immers erg contra-intuïtief of zelfs compleet ongrijpbaar voor de meeste stervelingen. De aanpak van de scepticus is dus altijd tweeledig: Is de bewering volgens de huidige stand van de wetenschap onwaarschijnlijk of onmogelijk? + Wat is het aangeleverde bewijs voor de bewering? Zoals kosmoloog en wetenschapspopularisator Carl Sagan al zei, wellicht geïnspireerd door Laplace en Hume: “Extraordinary claims require extraordinary evidence”. Een wiskundige uitdrukking van dit uitgangspunt vindt men in het theorema van Bayes. 

Men zou bijvoorbeeld de homeopathie (δμοιος, hetzelfde als en παθος, lijden/ziekte) via deze methode kunnen benaderen. Deze leer stelt dat stoffen die bij gezonde personen bepaalde symptomen veroorzaken, deze klachten net verhelpen bij zieken (de lex similia). Hoewel dit in de huidige medische wetenschap geenszins een gehandhaafd concept is, wordt voor leken wellicht een zekere parallel met bijvoorbeeld vaccinaties en immuniteit opgeroepen. Dit onderdeel van de homeopathie doet dus niet meteen aan als compleet bij de haren gegrepen. Het tweede kernonderdeel van deze 19e-eeuwse Duitse leer, daarentegen, is meer zonderling. De zogenaamde ‘potentiëring door dilutie’ stelt dat de geneeskracht van een preparaat toeneemt wanneer men een actieve stof (via een bepaalde rituele schudtechniek) verdunt. Met andere woorden: hoe minder suiker in de koffie, hoe zoeter die wordt. Men hoeft geen muur vol diploma’s te hebben om te begrijpen dat deze these niets minder dan knotsgek is. Een typische homeopathische verdunning is bijvoorbeeld ‘30C’, hetgeen neerkomt op een verdunning van één origineel deeltje op 100000000000000000000000000000000000000000000000000000000000 eenheden verdunmiddel (meestal water, suiker of alcohol). Zodoende blijft in de meeste homeopathische bereidingen niet één molecule van de originele stof over – soms is de verdunning zelfs groter dan het aantal atomen in het bekende universum. Hoewel adepten vaak schermen met concepten als kwantummechanica en het ‘geheugen van water’, is het niet duidelijk waarom net de geneeskracht van hun preparaat bewaard zou blijven, en niet die van de moleculen uit een verdronken ééndagsvlieg of de blaas van Karel De Grote (die volgens statistische analyses talrijker aanwezig zijn in de homeopathische bereiding dan de actieve stof). Bij wijze van boutade wordt wel eens gesteld dat iemand die bewijst dat homeopathie werkt wellicht een kast vol Nobelprijzen krijgt: de moderne geneeskunde, natuurkunde, scheikunde zullen alvast moeten buigen voor deze onevenaarbare prestatie. Gelet op de ongetwijfeld massieve wereldwijde impact van deze bevindingen, zouden ook de prijs voor economie en de vrede niet misstaan. Het zal de lezer niet verbazen dat het Nobelcomité nog maar weinig homeopaten met dit oogmerk genomineerd heeft.

Maar is de homeopathie ook a posteriori onwerkzaam? Analyse van alle data die ooit door kwalitatieve klinische studies is vergaard, is daarover duidelijk. De werking van homeopathische producten overstijgt nooit die van een placebo. De studies die positieve effecten suggereerden, bleken achteraf vaak ten prooi te zijn gevallen al allerlei soorten bias. Er bestaat zelfs een flagrante omgekeerde correlatie tussen de kans dat een studie een gunstig oordeel velde, en de score van de studie in kwestie op een aantal wetenschappelijke kwaliteitsnormen. Het is daarom dat steeds meer wetenschappers ervoor pleiten om ook geen studies meer naar homeopathie te voeren: naast de ongelooflijke a priori onwaarschijnlijkheid van haar claims, zijn er inmiddels bergen en bergen data die haar beloftes tegenspreken.

Het combineren van deze twee manieren van evaluatie laat toe om voor veel theorieën of bewegingen uit pseudowetenschappelijke hoek een oordeel te vellen. Omdat dit soort aanpak veel moeilijker toe te passen valt op sowieso al moeilijker te definiëren concepten als politiek-economische of religieuze overtuigingen, houdt SKEPP zich op veilige afstand van dit bovendien gevoelige vaarwater. Wanneer er echter concrete en ‘vaststelbare’ mirakels naar voren geschoven worden, is dit stilzwijgen natuurlijk niet altijd houdbaar.

Het grote publiek

Is SKEPP dan een groepering van onverbeterlijke betweters, een clubje van gerimpelde prekers voor eigen parochie die hun vrije tijd vullen met academische muggenzifterij? Geenszins. 

Zoals eerder aangegeven, is onzin alomtegenwoordig in de wereld. Men kan geen tien minuten door de Tv-kanalen zappen zonder bedenkelijke producten of diensten te zien voorbijkomen, met alle gevolgen van dien voor kwetsbare personen. Consumentenorganisaties en journalisten, die anders zo kritisch zijn voor grote bedrijven en politici, vallen vaak als vliegen voor de charmes van de alterneuterij. De beloftes van goeroes en sekteleiders leiden niet zelden tot dramatische eindes. Wie in de gezondheidszorg werkzaam is of medisch onfortuinlijke familieleden heeft, komt maar al te vaak in aanraking met het financieel en emotioneel leed dat alternatieve geneeskunde kan veroorzaken. Het Franse homeopathische bedrijf Boiron haalde in 2015 een omzet van meer dan 600 miljoen euro en maakte 74 miljoen euro winst. Hun bekendste product is wellicht ‘oscillococcinum’ – vernoemd naar de trillende vlekjes die de uitvinder meende te zien onder de microscoop, die wellicht onzuiverheden van zijn oog of microscoop waren. Deze suikerbolletjes van 200C (gaat u even enkele alinea’s terug voor een visualisatie van louter 30C) verdund extract van de lever en het hart van een (of één?) muskuseend wordt agressief gemarket tijdens de griepperiode en is in slechts weinig apotheken niet te koop. Ook van dit product werd de onwerkzaamheid al tot in den treure aangetoond.

Het is een kerntaak van SKEPP om het publiek – via alle daartoe openstaande kanalen – te informeren over het waarheidsgehalte van ophefmakende beweringen. Dit doen haar leden door (openlijk) te reageren op bedenkelijke berichtgeving of onjuiste uitspraken. Ook weten kritische journalisten en pientere studenten SKEPP steeds te vinden voor extra toelichting over zogenaamd ‘sceptische’ topics.

Net daarom is SKEPP geen academische vakgroep en geen sciëntistische cultus. Onder onze leden zitten naast artsen en ingenieurs ook leerkrachten, goochelaars, acteurs, arbeiders,… bij de initiële beweging tegen astrologie en de UFO-gekte in de jaren ’80, waaruit SKEPP ontstond, waren zelfs priesters betrokken. Want wie wordt er nu graag belazerd? 

Contacten

Zoals in het vorige deel al werd aangehaald, is het niet de bedoeling van SKEPP om gelijkgezinden verder in hun ideologische loopgraven te isoleren. Daarom proberen we af en toe openlijk te reageren op gekkigheid in de media, soms spontaan en soms op vraag. Dat in het kader hiervan ook samenwerking met andere verenigingen mogelijk is, is logisch. Dit kunnen consumentenorganisaties of vakverbonden zijn, dan wel bevriende verenigingen uit binnen- en buitenland. Zo is de Nederlandse Vereniging Tegen de Kwakzalverij de oudste sceptische vereniging van Europa – ze werd opgericht in 1881! 

Om onze missie onder de aandacht te brengen, reikt SKEPP ook jaarlijks twee publieke prijzen uit. Iemand die zich lovenswaardig heeft ingezet voor de kritische zaak en tegen kwak en oplichterij, krijgt door het bestuur van SKEPP een spreekwoordelijke ‘Zesde Vijs’. Diegene die het daarentegen het afgelopen jaar al te bont heeft gemaakt met het verspreiden van lariekoek en apenkool, wordt verbannen naar de ‘Skeptische Put’. Beide laureaten worden uitgenodigd om op een gezellig samenzijn een voordracht te houden. Het hoeft niet te verbazen dat er meestal maar één van de twee gelukkigen komt opdagen.

SKEPP geeft ook een blad uit voor haar lezers, dat ook in enkele bibliotheken te vinden is. ‘Wonder en is gheen Wonder’, meestal korter ‘Wonder’, is een gevarieerd tijdschrift waarin zowel bijdragen van usual suspects als van nieuwe krachten aan het licht komen. Verwacht er recensies van kritische en minder kritische boeken, verslagen van bijeenkomsten, overzichtsartikelen over een bepaald type onzin of haar aanhangers, interviews,… Wie dat wil, kan zich ook inschrijven op een sceptische mailinglijst.

Voorts laten de leden van SKEPP zich vaak leiden door initiatieven allerhande: lezingen, congressen, sessies kritisch denken voor leerkrachten of leerlingen, boekbesprekingen,… als het de kritische zaak maar ten goede komt.

Tot slot geven we graag nog mee dat SKEPP in samenwerking met uitgeverij ASP (www.aspeditions.be) werkt aan een reeks boekjes, steeds over een specifiek ‘sceptisch’ thema. Zo verschenen er tot nu toe al boekjes over De Ster van Betlehem, Kritisch omgaan met complotdenken, 200 jaar homeopatie en De schepping na Darwin (over modern creationisme en intelligent design).  

Hoewel SKEPP zelf natuurlijk geen ideologisch-levensbeschouwelijke identiteit heeft, zijn er onder de vrijzinnig humanisten zonder twijfel kritische geesten te vinden die hun schouders mee onder dit project willen zetten. Met andere woorden.. Tot snel!

Meer info, opinies, nuttige links en de voordelen van het lidmaatschap vindt u op www.skepp.be. Voor algemene informatie naar bijvoorbeeld sprekers, lezingen, of andere kunt u een bericht sturen naar info@skepp.be.  Ook wie denkt een zinnige bijdrage te kunnen leveren aan onze volledig op vrijwilligers draaiende vereniging, kan hier terecht. Neem zeker ook een kijkje op onze drukbezochte Facebookpagina! 

Nawoord van de redactie: de podcast Kritisch Denken brengt in recente afleveringen een verslag van de uitreikingen van de ‘Zesde Vijs’ en ‘Skeptische Put’ prijzen. Wij kunnen jou die podcast aanbevelen, als prikkeling voor je geest om steeds alles in vraag te blijven stellen. Je kan de afleveringen ook online beluisteren (https://www.kritischdenken.info/) of via je podcast-speler laten zoeken naar ‘Kritisch denken’.

Dit artikel werd met toestemming overgenomen. Auteur is Wietse Wiels.